ارزیابی تعاریف رایج سلبی از حسن و قبح اخلاقی در آثار متکلمان مسلمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام)، قم، ایران

2 طلبه سطح چهار گروه فلسفه و کلام اسلامی، مرکز تخصصی حوزوی آخوند خراسانی (ره)، مشهد

چکیده

خوبی و بدی یا حسن و قبح چیست؟ این از مهم‌ترین پرسش‌ها در فرااخلاق است. متکلمان معتزله و امامیه پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش داده‌اند، اما پرتکرارترین تعاریف آنها از حَسَن و قبیح را می‌توان در سه گروه اصلی جای داد: تعاریف سلبی، تعاریف ایجابی و تعاریفِ مشتمل بر عناصر ثواب یا عقاب الاهی. این سه گروه از تعاریف را به‌اختصار «تعاریف رایج» می‌خوانیم. در این مقاله گروه اول از تعاریف رایج، یعنی تعاریف سلبی، صورت‌بندی و سپس بررسی و ارزیابی شده‌اند. نخست، اختلاف نظرها و ابهامات موجود در این گروه از تعاریف حَسَن و قبیح را در قالب خوانش‌های مختلف از تعریف سلبی، صورت‌بندی کرده، سپس هر یک را بررسی و ارزیابی کرده‌ایم. از جمله اشکالات خوانش‌های مختلف می‌توان به این موارد اشاره کرد: 1) تعاریف سلبی فاقد شرط کافی برای حَسن‌بودن هستند. 2) این تعاریف متضمن این فرض نادرست یا بحث‌انگیز است که هیچ فعل آگاهانه و اختیاری فاقد ارزشِ اخلاقی نیست. 3) در بسیاری از این تعاریف، حُسن و قبح فعلی با حسن و قبح فاعلی خلط شده است. 4) این تعاریف حَسَن و قبیح را براساس نکوهش و عدم نکوهش تعریف می‌کنند، درحالی که ستایش و نکوهشِ یک فعل لزوماً اخلاقی نیست و ممکن است برای مثال، بر بنیاد معیارهای معطوف به اهداف غیراخلاقی، مصلحت‌جویانه یا زیبایی‌شناختی باشد. در آخرین بخش نیز اشکالات مضاعفی بر تعاریف سلبی فاقد عنصر استحقاق وارد شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Assessment of Mutakallimūn's Negative Common Views on Nature of Moral Goodness and Badness

نویسندگان [English]

  • Taleqani SayyedAli 1
  • Hossein Rafiei 2
1 Faculty of Philosophy and Theology; Baqir al-Olum University, Qom, Iran
2 Faculty of Islamic Philosophy and Theology, Akhoond Khoraasaani Center for Islamic Graduate Studies.
چکیده [English]

What is moral goodness and moral badness? This is one of the most important questions in metaethics. Mu'tazila and Imami theologians have given different answers to this question, but their most frequent analysis of goodness and badness can be placed in three main groups: negative analysis, positive analysis, and analysis containing elements of reward or divine punishment. We call these three groups of analysis "common analysis" for short. In this paper, the first group of common analysis, i.e. negative analysis, are formulated and then evaluated. First, we have formulated the differences of opinion and ambiguities in this group of analysis of moral goodness and badness in the form of different readings of the negative analysis, and then we have examined and evaluated each one. Among the problems of different readings, we can mention the following: 1) Negative analysis do not have a sufficient conditions to be good. 2) These analysis imply the false or controversial assumption that no conscious and voluntary action is devoid of moral value. 3) In many of these analysis, good act and bad act are confused with good actor or bad actor. 4) These analysis define good and bad based on condemnation and non-condemnation, while praising and condemning an act is not necessarily moral and may be, for example, based on criteria aimed at immoral, expedient or aesthetic goals. In the last section, there are additional problems with negative analysis that lack the element of entitlement.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Moral Goodness and Badness"
  • " Mutakallimūn"
  • "Negative Analysis"
  • "Praise and Blame"
  • "Good act and Bad Act"
  • "Good Actor and Bad Actor"
  • " Entitlement"
  1. مقدس اردبیلی، ملّا احمد (1419ق)، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، تحقیق: احمد عابدی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
  2. شیخ انصاری، مرتضی (1428ق)، فرائد الأصول، مجمع الفکر الاسلامی، قم.
  3. بحرانی، ابن‌میثم (1406ق)، قواعد المرام فی علم الکلام، تصحیح: سید احمد حسینی، کتابخانۀ آیةالله العظمی مرعشی نجفی، قم.
  4. بصری، ابوالحسین محمدبن علی (1403ق)، المعتمد فی أصول الفقه، دارالکتب العلمیة، بیروت.
  5. شیخ بهائی، محمدبن حسین (1377)، «الاعتقادات»، در: پنج رسالۀ اعتقادی، به کوشش محمدرضا انصاری قمی، منتشر شده در: میراث اسلامی ایران، دفتر هفتم، به کوشش رسول جعفریان، کتابخانه بزرگ آیةالله العظمی مرعشی نجفی، قم.
  6. حلبی، ابوالصلاح (1375)، تقریب المعارف، تحقیق: فارس تبریزیان، ناشر: محقق، بی‌جا.
  7. حمّصی، سدیدالدین (1412ق)، المنقذ من التقلید، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
  8. محقق حلی، جعفربن الحسن (1414ق)، المسلک فی اصول الدین، تحقیق: رضا استادی، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد.
  9. امام خمینی، روح الله (1423ق)، تهذیب الأصول، تقریر: جعفر سبحانی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، تهران.
  10. علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1407ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق: حسن حسن‌زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
  11. علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1426ق)، تسلیک النفس إلی حظیرة القدس، تحقیق: فاطمه رمضانی، موسسة الامام الصادق، قم.
  12. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1430ق)، کفایة الأصول، تحقیق: علی زارعی سبزواری، موسسة النشر الاسلامی، قم.
  13. طالقانی، سیدعلی و رفیعی، حسین (1398)، «ارزیابی انتقادی استدلال انتفاء بر حسن و قبح عقلی»، پژوهشنامۀ فلسفۀ دین، شمارۀ 33، صفحه 87 تا 110.
  14. طالقانی، سیدعلی و رفیعی، حسین (1399)، «بررسی دیدگاه‌های رایج متکلمان معتزله و امامیه درباره تعریف حُسن و قبحِ اخلاقی و نقش خواجه نصیرالدین طوسی»، اخلاق وحیانی، شمارۀ 18، صفحه 83 تا 109 .
  15. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
  16. شیخ طوسی، ابوجعفر (1406ق)، الاقتصاد فی ما یتعلق بالاعتقاد، دارالاضواء، بیروت.
  17. شیخ طوسی، ابوجعفر (1394)، تمهید الاصول فی علم الکلام، تصحیح: مرکز تخصصی علم کلام، رائد، قم.
  18. شیخ طوسی، ابوجعفر (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قیصر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
  19. خواجه طوسی، نصیرالدین (1405ق)، قواعد العقائد، در تلخیص المحصل، دارالاضواء، بیروت.
  20. علوی عاملی، میرسیدمحمد (1381)، علاقة التجرید، تصحیح: حامد ناجی اصفهانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
  21. فاضل مقداد، جمال‌الدین (1405ق)، ارشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین، تصحیح: سیدمهدی رجائی، کتابخانۀ آیةالله العظمی مرعشی نجفی، قم.
  22. قاضی سعید قمی، محمدبن محمد مفید (1415ق)، شرح توحید الصدوق، تصحیح: نجفقلی حبیبی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
  23. قاضی عبدالجبار، ابوالحسن (1971م)، المختصر فی اصول الدین، در رسائل العدل و التوحید، تحقیق: محمد عماره، دارالهلال، بیروت.
  24. قاضی عبدالجبار، ابوالحسن (بی‌تا)، المغنی فی ابواب العدل و التوحید، ج6 (التعدیل و التجویر)، تحقیق: محمود محمد قاسم، الدار المصریة، قاهره.
  25. (فیاض) لاهیجی، عبدالرزاق (1383)، گوهر مراد، با مقدمۀ زین‌العابدین قربانی لاهیجی، نشر سایه، تهران.
  26. علامه مجلسی، محمدباقر (بی‌تا)، حق الیقین، کتابفروشی اسلامیة، تهران.
  27. ابن‌مخدوم، ابوالفتح الحسینی (1365)، مفتاح الباب، در «الباب الحادی عشر للعلامة الحلی مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب»، تحقیق: مهدی محقق، موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل شعبۀ تهران، تهران.
  28. ابن‌ملاحمی، محمودبن محمد خوارزمی (2010م)، الفائق فی أصول الدین، تحقیق: فیصل بدیر عون، دارالکتب و الوثائق القومیة، قاهره.
  29. سیدمرتضی، علی‌بن حسین (1381)، الملخص فی أصول الدین، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
  30. مظفر، محمدحسن (1422ق)، دلائل الصدق لنهج الحق، مؤسسة آل البیت، قم.
  31. نائینی، محمدحسین (1376)، فوائد الأصول، تقریر: محمدعلی کاظمی خراسانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
  32. نیشابوری، ابوجعفر قطب‌الدین (1414ق)، الحدود، تحقیق: محمود یزدی، مؤسسة الامام الصادق، قم.