بررسی دیدگاه‌های رایج متکلمان معتزله و امامیه درباره تعریف حُسن و قبحِ اخلاقی و نقش خواجه‌نصیرالدین طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام)، قم، ایران

2 گروه فلسفه و کلام اسلامی، مرکز تخصصی حوزوی آخوند خراسانی (ره)، مشهد

چکیده

بسیاری از متکلمان مسلمان، هنگام بحث از افعال الاهی، به بررسیِ چیستی حُسن و قُبح اخلاقی پرداخته‌اند. در این میان، عموم متکلمان معتزله و امامیه، تلاش کرده‌اند حسن و قبح اخلاقی را بر اساس مفاهیمی دیگر که به زعم آنها دست‌کم پایه‌ای‌تر بوده است، تعریف کنند. پرتکرارترین تعاریف حَسن و قبیح در آثار معتزله و امامیه را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد: تعاریف سلبی، تعاریف ایجابی و تعاریفِ مشتمل بر عناصر ثواب یا عقاب الاهی. در «تعاریف سلبی» حَسَن با استفاده از ادات سلب تعریف می‌شود (ما لایستحق فاعله الذمّ)؛ اما در تعاریف ایجابی چنین نیست. بررسیِ تحولات تاریخیِ تعاریف معتزله و امامیه نشان می‌دهد که خواجه نصیرالدین طوسی در این زمینه از سه جهت نقطۀ عطف است. نخست اینکه متکلمان پیش از وی، به جز ابوالصلاح حلبی، حَسن و قبیح را به‌نحو سلبی تعریف کرده‌اند، درحالی که بیشتر متکلمان پس از خواجه، از تعاریف سلبی روی‌گردانده‌، برای ارائۀ تعریف ایجابی یا تعریف مشتمل بر ثواب و عقاب کوشیده‌اند. دوم اینکه در میان معتزله و امامیه، خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود، از عناصر ثواب یا عقاب الاهی استفاده کرده است؛ و این تعریف زمینه‌ساز اختلاف نظری جدید میان متکلمان پس از وی شده است. و سوم اینکه پیش از خواجه عموم متکلمان معتزله و امامیه از عنصر «استحقاق» استفاده کرده‌اند در حالی که خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود عنصر «استحقاق» را حذف و به جای آن از عنصر «ایجاب» استفاده کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Assessment of Imamī and Mu'tazilī Common Views on Nature of Moral Goodness and Badness and Nasir al-Din al-Tusi's Role

نویسندگان [English]

  • Taleqani SayyedAli 1
  • Hossein Rafiei 2
1 Faculty of Philosophy and Theology; Baqir al-Olum University, Qom, Iran
2 Faculty of Islamic Philosophy and Theology, Akhoond Khoraasaani Center for Islamic Graduate Studies.
چکیده [English]

Many Muslim theologians have examined the nature of moral goodness and badness when discussing divine actions. In the meantime, most of them have defined moral goodness and badness on the basis of other concepts that considered more basic. The most frequent definitions of good and bad in their works can be divided into three general groups: negative definitions, positive definitions and definitions containing elements of divine reward or punishment. On "negative definitions" moral good action is defined using the means of negation (not merited vituperation); but this is not the case in positive definitions. An examination of the historical developments of the definitions by Imamiyyah shows that Nasir al-Din al-Tusi is a turning point in this regard in three respects. The first is that the theologians before him, with the exception of Abu al-Salah al-Halabi, defined the good and the bad negatively, while most theologians after al-Tusi have turned away from negative definitions in an attempt to provide a positive definition or a definition containing reward and punishment. Second, among the Mu'tazilites and the Imamī mutakallimun, al-Tusi was the first theologian to use the elements of divine reward or punishment in one of his definitions; and this definition has given rise to new theoretical discussions among theologians after him. And thirdly, before al-Tusi, the most Mu'tazilī and Imamī theologians used the element of "entitlement", while al-Tusi is the first one who removed the element of "merit" (Istihqaq) in one of his definitions and used the element of "necessity" instead.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Moral Goodness and Badness"
  • "Imamī Mu'takallemoon": "Mu'tazilī Motakallemoon"
  • "Nasir al-Din al-Tusi"
  • "reward and punishment"
  • "merit"
  • "Definition"
1.      ابن‌مخدوم، ابوالفتح الحسینی (1365)، مفتاح الباب، در: الباب الحادی عشر للعلامة الحلی مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب، تحقیق: مهدی محقق، موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل شعبۀ تهران، تهران.
 
2.    ابن‌ملاحمی، محمودبن محمد خوارزمی (2010)، الفائق فی أصول الدین، تحقیق: فیصل بدیر عون، دارالکتب و الوثائق القومیة، قاهره.
 
3.   ابوالحسین بصری، محمدبن علی (1403)، المعتمد فی أصول الفقه، تقدیم: خلیل المیس، دارالکتب العلمیة، بیروت.
 
4.    ابوجعفر نیشابوری، قطب‌الدین (1414)، الحدود، تحقیق: محمود یزدی، مؤسسة الامام الصادق، قم.
 
5.   بحرانی، ابن‌میثم (1406)، قواعد المرام فی علم الکلام، تصحیح: سید احمد حسینی، کتابخانۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم.
 
6.    حلبی، ابوالصلاح (1375)، تقریب المعارف، تحقیق: فارس تبریزیان، ناشر: محقق، بی‌جا.
 
7.   علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1386)، معارج‌الفهم فی شرح النظم، تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلی، دلیل ما، قم.
 
8.   ــــــــــــــــــــــــــ (1407)، کشف‌المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، تحقیق: حسن حسن‌زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
 
9.    ــــــــــــــــــــــــــ (1426)، تسلیک‌النفس الی حظیرة القدس، تحقیق: فاطمه رمضانی، مؤسسه امام صادق، قم.
 
10.  ــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، «کشف‌الفوائد فی شرح قواعدالعقائد»، در: تصحیح و تحقیق کتاب کشف‌الفوائد فی شرح قواعدالعقائد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد اکرم خلیلی در دانشگاه تربیت معلم تهران، 1379، قابل دسترس در:
 
https://ganj.irandoc.ac.ir
 
11.    جوادی آملی، عبدالله (1386)، فلسفۀ حقوق بشر، تحقیق: سیدابوالقاسم حسینی ژرفا، اسراء، قم.
 
12.  ـــــــــــــــــــ (1387)، مبادی اخلاق در قرآن، تحقیق: حسین شفیعی، اسراء، قم.
 
13.حمّصی، سدیدالدین (1412)، المنقذ من التقلید، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
 
14.  سیدمرتضی، علی‌بن حسین (1381)، الملخص فی أصول الدین، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
 
15.شیخ‌بهائی، محمدبن حسین (1377)، «الاعتقادات»، در: پنج رسالۀ اعتقادی، به کوشش محمدرضا انصاری قمی، منتشر شده در: میراث اسلامی ایران، دفتر هفتم، به کوشش رسول جعفریان، کتابخانه بزرگ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم.
 
16.  شیخ‌طوسی، ابوجعفر (1394)، تمهید الاصول فی علم الکلام، تصحیح: مرکز تخصصی علم کلام، رائد، قم.
 
17.ــــــــــــــــــ (1406)، الاقتصاد فی ما یتعلق بالاعتقاد، دارالاضواء، بیروت.
 
18.ــــــــــــــــــ (1414)، «المقدمة فی المدخل الی صناعة علم الکلام»، در: رسائل العشر، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
 
19.  علوی عاملی، میرسیدمحمد (1381)، علاقة التجرید، تصحیح: حامد ناجی اصفهانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
 
20.فاضل مقداد، جمال‌الدین (1380)، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، تحقیق: سید محمدعلی قاضی طباطبایی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
 
21.  ــــــــــــــــــــــ (1405)، ارشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین، تصحیح: سیدمهدی رجائی، کتابخانۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم.
 
22.فخررازی، محمدبن عمر (1411)، المحصل، تحقیق: حسین اتای، دارالرازی، عمان.
 
23.     ــــــــــــــــــــــ (1420)، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
 
24.ــــــــــــــــــــــ (1986)، الاربعین فی اصول الدین، مکتبة الکلیات الأزهریة، قاهره.
 
25.فیاض لاهیجی، عبدالرزاق (1383)، گوهر مراد، با مقدمۀ زین‌العابدین قربانی لاهیجی، نشر سایه، تهران.
 
26.قاضی‌سعید قمی، محمدبن محمد مفید (1415)، شرح توحید الصدوق، تصحیح: نجفقلی حبیبی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
 
27.     قاضی عبدالجبار، ابوالحسن (1971)، «المختصر فی اصول الدین»، در: رسائل العدل و التوحید، تحقیق: محمد عماره، دار الهلال، بیروت.
 
28.ــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، المغنی فی ابواب العدل و التوحید، ج6 (التعدیل و التجویر)، تحقیق: محمود محمد قاسم، الدار المصریة، قاهره.
 
29.مجلسی، محمدباقر (بی‌تا)، حق الیقین، کتابفروشی اسلامیة، تهران.
 
30.محقق حلی، جعفربن الحسن (1414)، المسلک فی اصول الدین، تحقیق: رضا استادی، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد.
 
31.طوسی، خواجه نصیرالدین (1405الف)، تلخیص‌المحصل المعروف بنقد المحصل، دارالأضواء، بیروت.
 
32.     ــــــــــــــــــــــ (1405ب)، قواعدالعقائد، در: تلخیص‌المحصل، دارالأضواء، بیروت.
 
33.    ــــــــــــــــــــــ (1407)، تجریدالاعتقاد، تحقیق: محمدجواد حسینی جلالی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
 
34.    مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، فلسفۀ اخلاق، تحقیق: احمدحسین شریفی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.
 
35.    مظفر، محمدحسن (1422)، دلائل الصدق لنهج الحق، مؤسسة آل البیت، قم.
 
36.     مقدس‌اردبیلی، ملّا احمد (1419)، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، تحقیق: احمد عابدی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
 
1.      ابن‌مخدوم، ابوالفتح الحسینی (1365)، مفتاح الباب، در: الباب الحادی عشر للعلامة الحلی مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب، تحقیق: مهدی محقق، موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل شعبۀ تهران، تهران.
2.    ابن‌ملاحمی، محمودبن محمد خوارزمی (2010)، الفائق فی أصول الدین، تحقیق: فیصل بدیر عون، دارالکتب و الوثائق القومیة، قاهره.
3.   ابوالحسین بصری، محمدبن علی (1403)، المعتمد فی أصول الفقه، تقدیم: خلیل المیس، دارالکتب العلمیة، بیروت.
4.    ابوجعفر نیشابوری، قطب‌الدین (1414)، الحدود، تحقیق: محمود یزدی، مؤسسة الامام الصادق، قم.
5.   بحرانی، ابن‌میثم (1406)، قواعد المرام فی علم الکلام، تصحیح: سید احمد حسینی، کتابخانۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم.
6.    حلبی، ابوالصلاح (1375)، تقریب المعارف، تحقیق: فارس تبریزیان، ناشر: محقق، بی‌جا.
7.   علامه حلی، حسن‌بن یوسف (1386)، معارج‌الفهم فی شرح النظم، تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلی، دلیل ما، قم.
8.   ــــــــــــــــــــــــــ (1407)، کشف‌المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، تحقیق: حسن حسن‌زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
9.    ــــــــــــــــــــــــــ (1426)، تسلیک‌النفس الی حظیرة القدس، تحقیق: فاطمه رمضانی، مؤسسه امام صادق، قم.
10.  ــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، «کشف‌الفوائد فی شرح قواعدالعقائد»، در: تصحیح و تحقیق کتاب کشف‌الفوائد فی شرح قواعدالعقائد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد اکرم خلیلی در دانشگاه تربیت معلم تهران، 1379، قابل دسترس در:
https://ganj.irandoc.ac.ir
11.    جوادی آملی، عبدالله (1386)، فلسفۀ حقوق بشر، تحقیق: سیدابوالقاسم حسینی ژرفا، اسراء، قم.
12.  ـــــــــــــــــــ (1387)، مبادی اخلاق در قرآن، تحقیق: حسین شفیعی، اسراء، قم.
13.حمّصی، سدیدالدین (1412)، المنقذ من التقلید، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
14.  سیدمرتضی، علی‌بن حسین (1381)، الملخص فی أصول الدین، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
15.شیخ‌بهائی، محمدبن حسین (1377)، «الاعتقادات»، در: پنج رسالۀ اعتقادی، به کوشش محمدرضا انصاری قمی، منتشر شده در: میراث اسلامی ایران، دفتر هفتم، به کوشش رسول جعفریان، کتابخانه بزرگ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم.
16.  شیخ‌طوسی، ابوجعفر (1394)، تمهید الاصول فی علم الکلام، تصحیح: مرکز تخصصی علم کلام، رائد، قم.
17.ــــــــــــــــــ (1406)، الاقتصاد فی ما یتعلق بالاعتقاد، دارالاضواء، بیروت.
18.ــــــــــــــــــ (1414)، «المقدمة فی المدخل الی صناعة علم الکلام»، در: رسائل العشر، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
19.  علوی عاملی، میرسیدمحمد (1381)، علاقة التجرید، تصحیح: حامد ناجی اصفهانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
20.فاضل مقداد، جمال‌الدین (1380)، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، تحقیق: سید محمدعلی قاضی طباطبایی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
21.  ــــــــــــــــــــــ (1405)، ارشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین، تصحیح: سیدمهدی رجائی، کتابخانۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم.
22.فخررازی، محمدبن عمر (1411)، المحصل، تحقیق: حسین اتای، دارالرازی، عمان.
23.     ــــــــــــــــــــــ (1420)، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
24.ــــــــــــــــــــــ (1986)، الاربعین فی اصول الدین، مکتبة الکلیات الأزهریة، قاهره.
25.فیاض لاهیجی، عبدالرزاق (1383)، گوهر مراد، با مقدمۀ زین‌العابدین قربانی لاهیجی، نشر سایه، تهران.
26.قاضی‌سعید قمی، محمدبن محمد مفید (1415)، شرح توحید الصدوق، تصحیح: نجفقلی حبیبی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
27.     قاضی عبدالجبار، ابوالحسن (1971)، «المختصر فی اصول الدین»، در: رسائل العدل و التوحید، تحقیق: محمد عماره، دار الهلال، بیروت.
28.ــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، المغنی فی ابواب العدل و التوحید، ج6 (التعدیل و التجویر)، تحقیق: محمود محمد قاسم، الدار المصریة، قاهره.
29.مجلسی، محمدباقر (بی‌تا)، حق الیقین، کتابفروشی اسلامیة، تهران.
30.محقق حلی، جعفربن الحسن (1414)، المسلک فی اصول الدین، تحقیق: رضا استادی، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد.
31.طوسی، خواجه نصیرالدین (1405الف)، تلخیص‌المحصل المعروف بنقد المحصل، دارالأضواء، بیروت.
32.     ــــــــــــــــــــــ (1405ب)، قواعدالعقائد، در: تلخیص‌المحصل، دارالأضواء، بیروت.
33.    ــــــــــــــــــــــ (1407)، تجریدالاعتقاد، تحقیق: محمدجواد حسینی جلالی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
34.    مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، فلسفۀ اخلاق، تحقیق: احمدحسین شریفی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.
35.    مظفر، محمدحسن (1422)، دلائل الصدق لنهج الحق، مؤسسة آل البیت، قم.
36.     مقدس‌اردبیلی، ملّا احمد (1419)، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، تحقیق: احمد عابدی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.