بررسی جایگاه و ارتباط حق و خیر در نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند

2 استادیار دانشگاه بزرگمهر قائنات

چکیده

تعریف مستقل یا درهم‌تنیدة دو کلیدواژة «حق» و «خیر» و تقدم یکی بر دیگری، از مباحث پیشینه‌دار و چالش‌برانگیز در حوزة نظری فلسفة اخلاق است. نوع نگاه به این موضوع بنیادینِ هنجار اخلاقی، در میان اندیشمندان متقدم و متجدد، اندیشه‌ها و مکاتب اخلاقی گوناگون و گاه متضاد را پدید آورده است. نوشتار حاضر، ضمن نگاهی گذرا به نظریات مهم این عرصه، با واکاوی و تحلیل سیرة علوی بر اساس نهج‌البلاغه، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی نشان می‌دهد منش حضرت(ع) به عنوان یک معیار اصیل اسلامی، با نفی نگاه تقدس‌گرایانه به امر حکومت و ارائة یک الگوی حاکمیت زمینی، بر اصل نخستین حق‌مداری بنا شده است. حق‌محوری امام(ع) در مواردی با مفهوم خیر، انطباق داشته و گاهی به‌ظاهر، با خیر در تزاحم است. از مصادیق تزاحم حق با خیر در نهج‌البلاغه، می‌توان به حق حیات، حق مساوات، حق آزادی‌های سیاسی همچون حق آزادی در انتقاد و اعتراض، انتخاب حاکم، نوع حکومت و تجدید بیعت با حاکم اشاره کرد. به‌هنگام تزاحم، تقدم حق بر خیر، با پشتوانه ضروری و عقلانی آگاهی‌بخشی که خیر فردی و جمعی را به دنبال دارد، هویدا می‌شود. در کنار این، شیوة امیر المؤمنین(ع) به الزام در حق‌گرایی و توصیة صریح یا ضمنی به خیرگرایی، فلسفة عملکرد قرآنی ایشان را در نیل به هدف غایی آفرینش انسان یعنی نیل به کمال که به معنای اصالت دادن به خیر است، نمایان می‌سازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the position and relationship between right and good in Nahj al-Balaghah

نویسندگان [English]

  • Seyyed Morteza Hosseini 1
  • Meysam Kohantorabi 2
1 Department of Theology and Islamic Studies, Islamic Azad University of Birjand Branch, Birjand, Iran
2 Assistant professor in Bozorgmehr university of Qaenat
چکیده [English]

The independent or intertwined definition of the two keywords Right and Good and the precedence of one over the other has been a long-standing and challenging issue in the theoretical field of moral philosophy. Various and sometimes contradictory ideas and moral schools have been established among the early and modern thinkers through different views on this fundamental issue of moral norms. Using a descriptive-analytical method the study shows that the conduct of the Imam, as a genuine Islamic criterion, has been based on the first principle of rule of law as it rejects the sacred view toward the government and provides a model of earthly governance. The righteous conduct of the Imam sometimes complies and other times seems in conflict with good. Some examples of the conflict between right and good in Nahj al-Balaghah include the right to life, the right to equality, the right to political freedoms such as freedom of criticism and protest, the choice of the ruler, the type of government, and renewal of allegiance to the ruler. The precedence of the right over the good is manifested in times of conflict, with the essential and rational support of awareness that leads to individual and collective good. Besides, the manner of Imam Ali (PBUH) in obliging the righteous conduct and explicitly or implicitly recommending goodness reveals his philosophy of Quranic action to achieve the ultimate goal of human creation, which is perfection through the originality of the good.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Comply and Conflict
  • Law
  • Nahj al-Balaghah
  • Philosophy
  • Right and Good
  1. قرآن کریم.
  2. آمدی، عبدالواحد بن محمّد. (1410). غرر الحکم و درر الکلم. تصحیح مهدی رجایی. قم: دار الکتاب الإسلامی.
  3. ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله. (بی‌تا). شرح نهج‌البلاغه. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. ج2و9. قم: مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی (ره).
  4. ابن فارس، احمد. (1404). معجم مقاییس اللغة. تحقیق و ضبط: عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتب الإعلام الإسلامیّ.
  5. اترک، حسین. (1384). «سودگرایى اخلاقى». نقد و نظر. شماره 37 و 38، 264-300.
  6. اکبری، قدسیه؛ آبیاری، مرضیه؛ بلوکی، افضل. (1397). «تقدم یا تاخر وظیفه‌گرایی «راس» بر نتیجه‌گرایی «میل» در تزاحم اخلاقی». پژوهشنامه اخلاق. سال یازدهم. شماره 41، 107-122.
  7. پاکتچی، احمد. (1392). حق. در دائرة المعارف بزرگ اسلامی. 21: 97-100. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
  8. پزشک، منوچهر. (1396). خیر. در دائرة المعارف بزرگ اسلامی. 23: 336-340. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
  9. خراسانی، حسین. (1385). خیر. در دایرة المعارف تشیّع. 7: 364-367. چاپ چهارم. تهران: نشر سعید محبّی.
  10. درخشه، جلال و فخّاری، مرتضی. (1395). «آرای اندیشمندان غرب دربارۀ عدالت ‌از زاویه منازعه حق و خیر». فصلنامۀ سیاست. دورۀ46. شماره سوّم. 613-632.
  11. دلشاد تهرانی، مصطفی. (1395). تفسیر نهج‌البلاغه. تهران: سمت.
  12. راسخ، محمّد. (1381). «حق و تکلیف در عصر قدیم و جدید». بازتاب اندیشه. شماره33. 14-25.
  13. سید رضی، محمد بن الحسین. (1426). تمام نهج‌البلاغة. تحقیق و تتمیم و تنسیق: سید صادق موسوی. قام بتوثیق الکتاب: محمد عسّاف. راجعه و صحّح نصوصه: فرید السیّد. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  14. طبری، محمد بن جریر. (1369). تاریخ طبری. ترجمه‌ ابوالقاسم پاینده. چاپ سوّم. تهران: اساطیر.
  15. واعظی، سید احمد. (1383). «عدالت اجتماعی و مسائل آن». قبسات. سال نهم. شماره33. 189-207.
  16. هولمز، رابرت. (1391). مبانی فلسفۀ اخلاق. ترجمه مسعود علیا. تهران: ققنوس.