درآمدی روش‌شناسانه بر نظریۀ عدالت در اقتصاد اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه بین المللی المصطفی.

چکیده

فعالیت‌های علمی در حوزه عدالت‌پژوهی را می‌توان به ساختن بنایی تشبیه نمود که تحقق هر مرحله، مقدمه و امکانی برای ورود به مراحل بعد است. از این رو نگرش‌های گوناگون در موضوعات حوزه عدالت‌پژوهی ناشی از تفاوت دیدگاه‌ها در مراحل قبلی است. دراین میان کاربست روش مناسب، رکن اساسی برای دستیابی به اصول عدالت اقتصادی است. این مقاله با بهره‌گیری از روش تحلیل فلسفی، روش‌های دستیابی به پاسخ مسائل اصلی عدالت اقتصادی در آموزه‌های اسلامی را مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌دهد. در پژوهش‌های اسلامی که تا کنون در باب عدالت و به ویژه عدالت اقتصادی صورت گرفته است، فضای کلی «مبناگرایی» حاکم بوده است. رابطه عدالت اقتصادی و حقوق اقتصادی و همچنین ویژگی‌هایی همچون اصل امضایی بودن فرامین شارع مقدس در امور اقتصادی و جایگاه عرف و بناء عقلا در تعیین مصادیق حقوق اقتصادی، سبب تفاوت ماهوی مباحث روش‌شناسی عدالت در حوزه اقتصاد با سایر حوزه‌‌های عدالت‌پژوهی می‌گردد. از این رو در این نوشتار روش‌های «مبنا گراییِ نص‌محور»، «مبنا گرایی علِّی»، «مبناگرایی فطری- ولایی» و «مبناگرایی منسجِم کارکردگرا» به عنوان مهمترین روش‌های شناخت عدالت در اقتصاد اسلامی، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش نشان می‌دهد روش «مبناگرایی منسجِم کارکردگرا» نسبت به سایر روش‌ها، برای شناخت عدالت اقتصادی در آموزه‌های اسلامی، از اصالت و کارآمدی بیشتری برخوردار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Methodological Overview of Justice Theory in Islamic Economy

نویسنده [English]

  • sayyed mahdi moallemi
چکیده [English]

The concept of economic justice is about how economic opportunities, privileges and benefits are distributed among individuals and communities of the society and scholars always have discussed about the concept. Among all, what has been the most attractive for justice researchers is the method by which the legitimacy and reasonableness of the economic justice principles and standards are proved. This article is about to study and assess the approaches toward solutions of major issues of economic justice in Islamic doctrines. Therefore by means of rational analysis, we are going to explore and to study the main approaches of economic-justice cognition, which is “text-oriented Foundationalism”, “Causation Foundationalism”, “intrinsic- Walayaii Foundationalism” and “Pragmatic coherent Foundationalism”. This research proves that the “Pragmatic coherent Foundationalism” method is the most practical and authentic approach for cognition of economic justice in Islamic doctrines.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Economic Justice
  • philosophy of justice
  • Islamic economy
  • Pragmatic coherent Foundationalism
  1. قرآن کریم.
  2. آریان، حمید (1389)، «شأن و کارکرد عقل در تفسیر قرآن از دیدگاه نص‌گرایان»، قرآن شناخت، دوره سوم، شماره 6، ص 65 ـ 104.
  3. ابن‌تیمیه، احمد (1426)، مجموع الفتاوى، تحقیق: أنور الباز، عامرالجزار، دار الوفاء ، بیروت.
  4. استرآبادی، محمدامین (1424)، الفوائد المدنیه، تحقیق: الشیخ رحمه الله الرحمتی الأراکی، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم.
  5. افضلی، جمعه‌خان (1386)، «تأملی در روش‌شناسی فلسفه سیاسی والز»، معرفت فلسفی، دوره چهارم، شماره 15، ص 37– 72.
  6. بحرانی، شیخ‌یوسف (1363)، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.
  7. بشیریه، حسین (1382)، «دیباچه‌ای بر فلسفه عدالت»، فصلنامه ناقد، شماره 1، ص 11-58
  8. پیغامی، عادل (1387)، «تحلیل مبادی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی مسئله عدالت در اندیشه استاد مرتضی مطهری;»، مجله مطالعات اقتصاد اسلامی،دوره اول، زمستان 1387، شماره 1، ص 173-200.
  9. تاجیک نشاطیه، نرگس (1385)، مفهوم عدالت در اندیشۀ جان استوارت میل، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، تهران.

10. توسلی، حسین (1375)، مبانی نظری عدالت اجتماعی، مدیریت بهره‌وری بنیاد مستضعفان و جانبازان، تهران.

11. جناتی شاهرودی، محمدابراهیم (١٣٧٠ )، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، کیهان، تهران.

12. حلى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر اسدى (1413)، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، اسلامى، قم.

13. خاندوزی، سیداحسان (1385)، «نقدی بر روش‌شناسی نظریۀ عدالت در لیبرالیسم»، مجله اقتصاد و جامعه، دوره دوم، شماره 10، ص 85-68.

14. خسروپناه، عبدالحسین (1390)، «الگوی حِکمی اجتهادی علوم انسانی»، جاویدان خرد، دوره هشتم، شماره 19، ص 29-66.

15. ــــــــ (1391)، «تبیین و تحلیل نظریه دانش ولایی»، روش‏شناسی علوم انسانی، دوره هجدهم، شماره 71، ص 9-44.

16. رضایی، عبدالعلی (1383)، تحلیل ماهیت تکنولوژی، پژوهشکده توسعه تکنولوژی جهاد دانشگاهی، تهران.

17. ساعدی، جعفر (1386)، «تنقیح مناط و الغاى خصوصیت‌»، فقه اهل بیت علیهم‌السلام (فارسى)، دوره پانزدهم، شماره، ص 104- 117.

18. شمس، منصور (1384)، آشنایی با معرفت‏شناسی، طرح نو، تهران.

19. صدر، محمدباقر (1421)، الإسلام یقود الحیاه (موسوعه الشهید الصدر)، مرکز الأبحاث والدراسات التخصّصیّة للشهید الصدر، قم.

20. ــــــــ (1424)، اقتصادنا (موسوعه الشهید الصدر)، مرکز الأبحاث والدراسات التخصّصیّة للشهید الصدر، قم.

21. طباطبائی، سیدمحمدحسین (1368)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه و پاورقى: مرتضى مطهرى، انتشارات صدرا، تهران.

22. ــــــــ (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم.

23. عبدالمنعم، إحسان، مفهوم العدل الاجتماعی فی الفکر الإسلامی المعاصر، عمان، الجامعة الأردنیّة،1986م

24. علوان، عبدالله ناصح، تکافل الاجتماعی فی الاسلام، قاهره، دارالسلام، چاپ پنجم، 1989م

25. علی‌دوست، ابوالقاسم (1388)، فقه و مصلحت، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.

26. کاپلستون، فردریک (1388)، تاریخ فلسفه از بنتام تا راسل، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و سروش، تهران.

27. کانت، ایمانوئل (1388)، فلسفۀ حقوق، ترجمۀ منوچهر صانعی دره‌بیدی، انتشارات نقش و نگار، تهران.

28. مارکس، کارل (1379)، سرمایه، ترجمۀ ایرج اسکندری، نشر فردوس، تهران.

29. مارکس، کارل و فردریش انگلس (۱۳۵۹)، ایدئولوژی آلمانی، ترجمۀ زوبین قهرمان، یاور، تهران.

30. متوسلی، محمود و آرمان‌مهر، محمدرضا (1389)، «تحلیل فلسفی روش‌شناسی جان رالز در استخراج معیار عدالت اقتصادی»، مجله روش‌شناسی علوم انسانی، دوره 16، شماره 62، ص 35-60.

31. مصباح یزدی، محمدتقی (1380)، نظریۀ حقوقی اسلام، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، قم.

32. مطهری، مرتضی (1358)، بیست گفتار، صدرا، تهران.

33. ــــــــ (1368)، نظری به نظام اقتصادی اسلام، صدرا، تهران.

34. ــــــــ (1377)، نظام حقوق زن در اسلام، انتشارات صدرا، تهران.

35. ــــــــ (1403)، بررسى اجمالى مبانى اقتصاد اسلامى، انتشارات حکمت، تهران.

36. میرباقری، سید محمد مهدی (الف) (1387)، گفتگوی علمی پیرامون مفهوم علم دینی، موسسه فرهنگی فجر ولایت، قم.

37. میرباقری، سیدمحمدمهدی (۱۳۸۷ب)، نظام فکری، موسسه فرهنگی فجر ولایت، قم.

38. ــــــــ (1391)، مبنای عدالت اجتماعی، سایت دفتر فرهنگستان علوم اسلامی:

http://www.isaq.ir/vdcgrt9q4ak97.pra.html

39. نظری، حسن‌آقا و مهدی خطیبی (1392)، «روش‌شناسی فقه نظریات اقتصادی از منظر شهید صدر»، معرفت اقتصاد اسلامی، دوره چهارم، شماره 8، ص 5 ـ 28.

40. واعظی، احمد (1383)، «ساحت‌های معناپژوهی»، روش‌شناسی علوم انسانی، دوره دهم، شماره 39، ص 27 - 40.

41. ــــــــ (1388الف)، «ابعاد معرفت‌شناختی فلسفۀ سیاسی اسلام»، علوم سیاسی، دوره دوازدهم، شماره 48، ص 7-25.

42. ــــــــ (1388ب)، نقد و بررسی نظریه‌های عدالت،‌ انتشارات موسسه آموزشی و پ‍ژوهشی امام خمینی;، قم.

43. والزر، مایکل (1389)، حوزه‌های عدالت، ترجمه صالح نجفی، نشر ثالث، تهران.

  1. Arons, Eric (2009), Hayek versus Marx, Routledge: New York.
  2. Hayek, F.V. (1976), The Mirage of Social Justice, Routledge: New York.
  3. Hume, David, (1988), Treatise on Human Nature, Edited by L. A. Seldy-Biggi, Clarendon Press, Oxford.
  4. Sen, Amartya (2010). The Idea of Justice, Penguin, London.