تحلیل متن پژوهانه روایات موهم تعارض در موضوع اسراف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)

2 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین

چکیده

موضوع اسراف یکی از موضوعات مهم دینی است که از جهات گوناگون شایسته پژوهش می‌باشد و غالباً از وجه نظر فقهی و اخلاقی بدان نگریسته می‌شود تا جایی‌که حرمت شرعی آن در آیات و روایات متعددی مطرح گردیده و قبحِ اخلاقی آن از نظر عقلی نیز به نظر امری روشن می‌رسد. از نظر مفهوم‌شناسی، اسراف مفهومی بسیار جامع بوده و هرگونه زیاده روی در کمیّت، کیفیّت، بیهوده‌گرایی و اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود؛ برای نمونه از زیاده‌روی در هزینه‌های زندگی گرفته تا هر انحراف جنسی، قدرت‌طلبی در جامعه و حتی ظلم به نفس، در زمره اسراف بوده و تمامی این موارد در عین حال که موضوعی فقهی هستند، در حوزه اخلاق اجتماعی نیز مطرح می‌شوند. این موضوع در روایات شیعه و اهل‌سنت به وفور منعکس شده و آنچه در این میان حائز اهمیت است، وجود روایاتی در منابع حدیثی، کتب سیره و... است که در ظاهر، برخی از اموری که زیاده‌روی و اسراف در آن صورت می‌گیرد را از مقوله‌ی اسراف خارج می‌نماید. ظاهر این گروه از روایات، متناقض با دیگر روایاتِ باب اسراف و همچنین متناقض با مفهوم لغوی، عرفی، شرعی و اخلاقی اسراف می‌باشد. آنچه در این مقاله دنبال می‌شود، واکاوی متن پژوهانه روایات معارض اسراف همراه با تبیینی دقیق و نظامند از آن اخبار بوده که به روش تحلیلی- توصیفی صورت می‌پذیرد. بررسی متن پژوهانه این روایات، نشان می‌دهد که اولاً رویات موهم تعارض در موضوع اسراف در دو دسته «روایاتی که در ظاهر، بعضی امور و اشیاء را از موضوع اسراف استثناء می‌نماید» و «روایات اسراف در انفاق، افعال البر و...» تقسیم می‌شود و ثانیاً تعارض موجود میان دو دسته از روایت مذکور، تعارض حقیقی و مستقر نبوده و میان این روایات امکان جمع عرفی وجود دارد؛ از این‌رو این‌گروه از روایاتِ متعارض - مشروط به صحت سند- باید با قرائن دیگر متن پژوهی سنجیده شده و نباید با یک بررسی ظاهری و اجمالی حکم کلی بر اسراف یا عدم اسراف در برخی حوزه‌ها نمود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the research text for the conflicting narratives on the issue of extravagance

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Pircheragh 1
  • Ali Zare charkhloo 2
1 Assistant Professor, Department of Qur’anic and Hadith Sciences, Imam Khomeini International University, Qazvin
2 Master of Quran and Hadith Sciences. Imam Khomeini International University (RA). Qazvin.
چکیده [English]

The issue of extravagance is considered one of the important religious issues that deserves to be investigated from its various aspects. It is often viewed from a jurisprudential and moral perspective. Its legal prohibition has been mentioned in many verses and hadiths, and its moral ugliness seems clear from an intellectual perspective.
From the point of view of the concept, extravagance is a very comprehensive concept and includes any extravagance in quantity and quality, frivolity, extravagance, and the like, from extravagance in the costs of living to any sexual deviation and the pursuit of power in society and even cruelty to oneself and all of these issues, despite being matters of jurisprudence, except They are also discussed in the field of social ethics.
This topic is widely reflected in Shiite and Sunni hadiths, and what is very important about them is the presence of hadiths in hadith sources, biography books, and others. It is that, apparently, some matters in which excess and extravagance occur are excluded from the category of extravagance. The apparent meaning of this group of narrations contradicts other narrations in the chapter on extravagance, and also contradicts the lexical, legal, customary, religious and moral concept of extravagance.
What follows in this article is an analysis of the research text of the narrations opposing extravagance, with a detailed and systematic explanation of those narrations, in a descriptive and analytical manner. From studying the text of these narrations, it becomes clear, first, that the imaginary views of the conflict on the issue of extravagance are divided into two parts: “hadiths that on the surface appear to exclude some issues and things from the subject of extravagance” and “hadiths about extravagance in charity and charitable deeds and...” Secondly: The existing conflict between the two categories of narrations mentioned is not a real and established conflict, and there is a possibility of a customary combination of these narrations.
Therefore, this group of conflicting narrations - subject to the authenticity of the document - should be weighed with other evidences of textual research, and one should not make a general verdict on extravagance or lack of extravagance in some areas with a superficial and brief examination.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Morals
  • Extravagance
  • Tabzir
  • 'isār
  • 'enfāq
  • The Qur’an
  • Hadith
  • Fiqh al-Hadith
  • Conflicting hadiths
  1. قرآن‌کریم.
  2. ابن حیون، نعمان‌بن‌محمد، (1385ق). دعائم‌الإسلام‏، مؤسسة‌آل‌البیت‌علیهم‌السلام‏، قم.
  3. ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، (1413ق)، من‌لایحضره‌الفقیه‏، دفترانتشارات‌اسلامى، قم.
  4. ـــــــــــــــــــ.، (1362ش)، الخصال، جامعه‌مدرسین، قم.
  5. ـــــــــــــــــــ، (1406ق)، ثواب‌الأعمال‌و‌عقاب‌الأعمال‏، دارالشریف‌الرضی، قم.
  6. ـــــــــــــــــــ، (1376ش)، الأمالی، کتابچی، تهران.
  7. ابن‌شعبه‌حرّانی، حسن‌بن‌علی(1404ق)، تحف‌العقول، جامعه‌مدرسین، قم‏.
  8. ابن‌شهرآشوب، محمدبن‌علی(1375ق)، مناقب‌آل‌أبی‌طالب، المطبعة‌الحیدریة.
  9. ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن(1415ق)، تاریخ‌مدینة‌دمشق، دارالفکر، بیروت.
  10. اردبیلی، احمدبن‌ محمد (1403ق)، مجمع ‌الفائده ‌و‌ البرهان ‌فی ‌شرح ‌ارشاد الازهان، دفتر انتشارات‌ اسلامی، قم.
  11. اسحاقی، سیدحسین(1388ش)، مصرف‌مدبرانه‌دراسلام، مؤسسه‌بوستان‌کتاب، قم.
  12. اسماعیلی‌یزدی، عباس(1428ق)، ینابیع‌الحکمة، مسجدمقدس‌جمکران، قم.
  13. امینی،عبدالحسین(1416ق)، الغدیرفی‌الکتاب‌و‌السنه‌و‌الادب، مرکز الغدیر، قم.
  14. آملی، میزرامحمدتقی(1380ق)، مصباح‌الهدی‌فی‌شرح‌عروه‌الوثقی، مؤلف، تهران.
  15. انصاری، محمدعلی(1379ش)، دراسةحول‌الاسراف‌فی‌الکتاب‌والسنة، بوستان کتاب، قم.
  16. باقری‌تودشکی، مجتبی(1388ش)، «اسراف‌و‌تبذیر»، مجموعه ‌مقالات ‌اصلاح ‌الگوی ‌مصرف، پژوهشگاه ‌فرهنگ ‌و اندیشه ‌اسلامی، تهران.
  17. بحرانی، یوسف ‌بن ‌احمد(1405ق)، الحدائق ‌الناضره ‌فی ‌احکام‌ العترة ‌الطاهرة، دفتر انتشارات ‌اسلامی، قم.
  18. برقی، احمد‌بن‌محمد(1371ق)، المحاسن، دارالکتب‌الإسلامیة، قم.
  19. پاینده، ابوالقاسم(1382ش)، نهج‌الفصاحة، دنیاى‌دانش‏، تهران.
  20. تمیمی‌آمدی، عبدالواحد(1366ش)، تصنیف‌غررالحکم‌ودررالکلم، دفترتبلیغات، قم.
  21. تویسرکانی، محمدنبی‌بن‌احمد(1413ق)، لئالی‌الأخبار، نشر‌العلامة، قم.
  22. جوادی‌آملی، عبدالله، (1388ش) (أ)، تفسیرتسنیم، تسنیم، قم.
  23. ـــــــــــــــــــ، (1388ش)(ب)، قرآن‌در‌قرآن، تسنیم، قم.
  24. حرّعاملی، محمد بن حسن(1409ق)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، موسسه آل‌البیت(ع)، قم.
  25. حسینی الزبیدی، محمدبن‌محمد(1426ق)، إتحاف‌السّادة‌المتقین‌بشرح‌إحیاءعلوم‌الدین، دارالکتب‌العلمیة، بیروت.
  26. حلوانی، حسین‌بن‌محمد(1408ق)، نزهة‌الناظرو‌تنبیه الخاطر، مدرسةالإمام‌المهدی‏، قم.
  27. حلی، حسن‌ بن ‌یوسف (1420ق)، تحریر الاحکام ‌الشرعیة‌ علی ‌مذهب ‌الامامیة، موسسه ‌امام‌ صادق(ع)، قم.
  28. ـــــــــــــــــــ، (1414ق)، تذکرةالفقهاء، موسسه‌آل‌البیت(ع)، قم.
  29. ـــــــــــــــــــ، (1402ق)، رجال‌العلامة الحلی‏، الشریف‌الرضی‏، قم.
  30. حلی، مقدادبن‌عبدلله(بی‌تا).کنز‌العرفان‌فی‌فقه‌القرآن، بی‌جا.
  31. حمیری، عبدالله‌بن‌جعفر(1413ق)، قرب‌الأسناد، مؤسسةآل‌البیت، قم.
  32. خمینی، سید‌روح‌‍‌الله(1425ق)، تحریرالوسیلة، دفترانتشارات‌اسلامی، قم.
  33. خوئی، سیدابوالقاسم، (1418ق)، موسوعة‌الامام‌الخوئی، مؤسسةاحیاءآثارالامام‌الخوئی، قم.
  34. ــــــــــــــــــ، (1413ق)، معجم‌رجال‌الحدیث‌و‌تفصیل‌طبقات‌الرواة، بی‌جا.
  35. خوانسارى، محمدبن‌حسین(1366ش)، شرح‌آقاجمال‌خوانسارى‌برغررالحکم‌ودررالکلم‏، دانشگاه تهران‌، تهران‏.
  36. دهخدا، علی‌اکبر(۱۳۷۷ش)، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران،‌ تهران.
  37. راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد(1412ق)، مفردات‌الفاظ‌قرآن، دارالعلم-دارالشامیة، لبنان، سوریه.
  38. ـــــــــــــــــــــــــــ، (1373ش)، الذریعة ‌إلی‌ مکارم ‌الشریعة، نشر الشریف ‌الرضی، قم.
  39. رحمانی، محمد.(1423ق)، «الاسراف ‌علی‌ضوء‌الشریعة»، مجله‌ فقه ‌اهل‌ بیت(عربی)، مؤسسة دائرة ‌المعارف ‌فقه ‌اسلامی، شماره 25، قم.
  40. رستگارجویباری، ولی‌الله(1380ش)، اسراف‌ازدیدگاه‌اسلام، الأصفیاء، قم.
  41. رفیعی‌محمدی، ناصر(1388ش)، اسراف‌وتبذیرتباهی‌سرمایه‌ها، مرکز المصطفی، قم.
  42. سبزواری، محمدباقر(1247ق)، ذخیره‌المعاد‌فی‌شرح‌الارشاد، موسسه‌آل‌البیت(ع)، قم.
  43. سیدرضی، محمد‌بن‌حسین(1414)، نهجالبلاغة، هجرت، قم.
  44. شاهرودی، سیدمحمود(1426ق)، فرهنگ‌فقه‌مطابق‌مذهب‌اهل بیت(ع)، بی‌جا.
  45. شمخانی، اژدر و دیگران(1394)، «سبک‌زندگی‌دینی (مطالعه ‌موردی؛ تحلیلی بر عوامل اسراف و ‌مصرف‌گرایی)»، سراج‌منیر، تهران.
  46. طباطبایی، سیدمحمدحسین(1417ق)، المیزان‌فی‌تفسیر‌القرآن، قم، دفترانتشارات‌اسلامی.
  47. طباطبایی حائری، سیدعلی‌بن‌محمد(بی‌تا)، ریاض‌المسائل، بی‌جا.
  48. طبرسی، فضل‌بن‌حسن(1372ش)، مجمع‌البیان، ناصرخسرو، تهران.
  49. ـــــــــــــــــــ، (1420ق)، تفسیرجوامع‌الجامع، مؤسسةالنشرالاسلامی، قم.
  50. طبرسی،حسن‌بن‌فضل(1412ق)، مکارم‌الاخلاق، شریف‌رضی، قم.
  51. طریحی، فخرالدین(1415ق)، مجمع‌البحرین‌و‌مطلع‌النیرین، مؤسسه‌البعثة، قم.
  52. طوسی، محمد‌بن‌حسن(1390ق)، الاستبصار فی ‌مااختلف‌ من ‌الاخبار، دارالکتب ‌الاسلامیة، تهران.
  53. ــــــــــــــــــــ، (1407ق)، تهذیب ‌الاحکام، دارالکتب ‌الاسلامیة، تهران.
  54. ــــــــــــــــــــ، (1411ق)، مصباح‌المتجهد، بی‌جا.
  55. ــــــــــــــــــــ، (1414ق)، الأمالی، دارالثقافة، قم.
  56. عاملی، سیدجواد‌بن‌محمد (1419ق)، مفتاح‌ الکرامة فی ‌شرح‌ قواعد ‌العلامة، دفتر ‌انتشارات ‌اسلامی، قم.
  57. عاملی(شهید ثانی)، زین‌الدین(1413ق)، مسالک‌الافهام‌الی‌تشریع‌شرایع‌الاسلام، بی‌جا.
  58. عراقی، ضیاءالدین(1414ق)، شرح‌تبصره‌المتعلمین، دفتر‌انتشارات‌اسلامی، قم.
  59. عسکری، ابوهلال(1412ق)، معجم‌الفروق‌اللغویة، مؤسسةالنشرالإسلامی، قم.
  60. عطاردی، عزیزالله(1373ش)، مسندالامام‌المجتبی، عطارد، تهران.
  61. عطایی، محمدرضا (1376ش)، «اسراف‌وتبذیردرقرآن‌و‌سنت»، مجله مشکوة، شماره 55، مشهد.
  62. غزالی، محمدبن‌محمد(بی‌تا)، إحیاء‌علوم‌الدین، دارالکتاب‌العربی.
  63. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد(1410ق)، العین، نشرهجرت، قم.
  64. فیض‌کاشانی، محمد‌بن‌شاه‌مرتضی(1417ق)، المحجة‌البیضاء، جماعة ‌المدرسین ‌فی ‌الحوزة ‌العلمیة بقم، قم.
  65. قمی، عباس(1414ق)، سفینةالبحار، اسوه، قم.
  66. قمی‌مشهدی، محمدبن‌ محمد رضا(1368ش)، کنز الدقائق ‌و بحر الغرائب، وزارت‌ ارشاد اسلامی، تهران.
  67. کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407ق)، الکافی، دارالکتب‌السلامیة، تهران.
  68. کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم (1410ق)، تفسیرفرات‌الکوفی، وزارةالإرشادالإسلامی، تهران‏.
  69. کوفی اهوازی، حسین‌بن‌سعید(1402ق)، الزهد، المطبعةالعلمیة، قم.
  70. گلپایگانی، سیدمحمدرضا(1409ق)، مجمع‌المسائل، دارالقرآن‌الکریم، قم.
  71. گلستانه، سیدعلاءالدین‌محمد(1429ق)، منهج‌الیقین، ‏دارالحدیث، قم.
  72. لیثی‌واسطی، علی‌بن‌محمد(1376ش)، عیون‌الحکم‌و‌المواعظ، دارالحدیث، قم‏.
  73. مازندرانی، محمدصالح‌بن‌احمد(1382ق)، شرح‌الکافی، المکتبةالاسلامیة، تهران.
  74. محمدی‌اشتهاردی، محمد(1388ش)، اسراف‌بلای‌خانمان‌سوز، نشر‌مطهر، تهران.
  75. مجلسی، محمد‌باقربن‌محمدتقی(1403ق)، بحارالانوار، دارإحیاءالتراث‌العربی، بیروت.
  76. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1404ق)، مرآة‌العقول ‌فی ‌شرح ‌اخبار آل ‌الرسول، دارالکتب ‌الاسلامیة، تهران.
  77. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1431ق)، ‌عین‌الحیاة، جماعة‌ المدرسین ‌فی ‌الحوزة العلمیة بقم، قم.
  78. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1406ق)، روضة المتقین ‌فی ‌شرح ‌من ‌لا‌یحضره ‌الفقیه، مؤسسه‌ کوشانبور، قم.
  79. محدث ‌نوری، میرزا حسین (1408ق)، مستدرک ‌الوسائل‌ و‌ مستنبط المسائل، موسسه ‌آل‌البیت(ع)، قم.
  80. مشکینی‌اردبیلی، ابوالحسن‏(1411ق)، وجیزه‌فی‌علم‌الرجال، مؤسسة‌الأعلمی، بیروت‏.
  81. مطهری، مرتضی(بی‌تا)، فقهوحقوق، صدرا، قم.
  82. معین، محمد(1362ش)، فرهنگ معین، امیرکبیر، تهران.
  83. مکارم‌شیرازی، ناصر(1422ق)، بحوث‌فقهیة‌هامة، انتشارات‌الامام‌علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، قم.
  84. ـــــــــــــــــــــــــ (1374ش)، تفسیرنمونه، دارالکتب‌الاسلامیة، تهران.
  85. مولوی، جلال‌الدین‌محمد(1373ش)، مثنوی‌معنوی، وزارت‌ارشاد‌اسلامی، تهران.
  86. نجاشی، احمدبن‌علی(1365ش)، رجال‌النجاشی، جماعة‌المدرسین‌فی‌الحوزة‌العلمیة، قم.
  87. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام ‌فی ‌شرح‌ شرائع ‌الاسلام، دار احیاء التراث ‌العربی، بیروت.
  88. نراقی، احمدبن ‌محمد‌مهدی (1417ق)، عوائد الایام ‌فی ‌بیان‌ قواعد ‌الاحکام، دفتر ‌تبلیغات ‌اسلامی‌، حوزه، قم.
  89. ــــــــــــــــــــــ، (1378ش)، معراجالسعادة، هجرت، قم.
  90. نراقی، محمدمهدی(1425ق)، انیس‌التجار، دفترتبلیغات‌اسلامی، قم.
  91. نمازی‌شاهرودی، علی(1422ق)، مستطرفات‌المعالی، موسسه‌‌نبأ، تهران،
  92. ـــــــــــــــــــ (1414ق)، مستدرکات ‌علم‌ رجال‌ الحدیث‏، فرزند مؤلف، تهران.