اخلاق محیط زیستی در تمدن اسلامی: تعامل با حیوانات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

2 استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران.

چکیده

بحرانهای محیط زیستی و خطر از میان رفتن گونه‌های مختلف و نادر حیوانی دامن‌گیر بسیاری از جوامع، از جمله جوامع اسلامی شده است. یکی از مهمترین مسائل منجر به این بحرانها ناشی از رویکرد تسلط‌گرایانه انسان و تمدنی کنونی نسبت به طبیعت و مظاهر آن مانند حیوانات است. آنچه در این میان جای شگفتی دارد اینکه مسلمانان در گذشته تمدنی خود، بر اساس ارزشها و باروهای اصیل دینی و عقیدتی خود، سعی بلیغ در محافظت از محیط زیست و رفتار بسیار مترقیانه با حیوانات داشته‌اند. از نظر اسلام و مسلمانان، طبیعت تجلی صنع الهی بود و احترام به مظاهر آن از جمله حیوانات تکلیف و وظیفۀ هر فرد مسلمانی محسوب می‌شد. از این‌رو، اخلاق محیط زیستی خاصی در تمدن اسلامی شکل گرفته بود که در فرد مسلمان حس احترام و محبت شورانگیزی نسبت به حیات حیوانی برانگیخته می‌شد. نتیجه عملی این رویکرد فرهنگی‌ـ‌تمدنی شیوه تعامل مشخصی با حیوانات بود که رفتار توأم با شفقت و مهرورزی با حیوانات، این همسفران سفر زمینی انسان و رفق و مدارا با آنها تا وصول به وصال الهی از جمله وجوهِ بارز آن بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Environmental ethics in Islamic Civilization: Interaction with Animals

نویسندگان [English]

  • Zeinab Fazli 1
  • Zahra Alhooii Nazari 2
1 Department of History of Islamic Culture and Civilization, Faculty of Theology, Alzahra University, Tehran, Iran.
2
چکیده [English]

Environmental crises and the danger of extinction of various and rare animal species have affected many societies, including Islamic societies. One of the most important issues leading to these crises is due to the hegemonic approach of man and modern civilization to nature and its manifestations such as animals. What is surprising is that Muslims in the past of their civilization, based on their original religious and ideological values and values, have made a sincere effort to protect the environment and treat animals very progressively. For Islam and Muslims, nature was the manifestation of divine craft, and respect for its manifestations, including animals, was the duty of every Muslim. Hence, a special environmental ethic was formed in Islamic civilization that evoked in the Muslim person a sense of respect and affection for animal life. The practical result of this cultural-civilizational approach was a certain way of interacting with animals, the treatment of which was accompanied by compassion and kindness to animals, these companions of human earth travel, and friendship and tolerance with them until they reached the divine carpenter.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic civilization
  • Environmental ethics
  • Interaction with animals
  • Humans and nature
  1. قرآن کریم.
  2. نهج البلاغه.
  3. ابن‌اثیر، عزالدین علی (1344)، کامل (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمه عباس خلیلی، مطبوعاتی علمی، تهران.
  4. ابن اثیر، المبارک بن محمد[بی‌تا]، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، موسسه اسماعیلیان، قم.
  5. ابن‌سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری (۱۴۱۸ه‍-۱۹۹۷م)، الطبقات الکبری، دارالکتب العلمیه، بیروت.
  6. ابن‌سینا، شیخ‌الرئیس ابوعلی حسین (1406ق)، الشفاء الطبیعیات، راجعه و قدم به ابراهیم مدکور، تحقیق عبدالحلیم منتصر، سعید زاید و عبدالله أسماعیل، منشورات مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی، قم.
  7. ـــــــــــــــــ (1380ه‍/1960م)، الشفاء الألهیات، راجعه و قدم له أبراهیم مدکور، تحقیق الأب قنواتی و سعید زاید، الهیئة الهامة لشئون المطابع الأمیریة، القاهرة.
  8. ـــــــــــــــــ (1383 الف)، رساله در حقیقت سلسه موجودات و تسلسل اسباب و مسببات، با مقدمه و حواشی و تصحیح موسی عمید، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ـ دانشگاه بوعلی سینا، همدان.
  9. ـــــــــــــــــ (1383ب)، طبیعیات دانشنامۀ علایی، با مقدمه و حواشی و تصحیح سیدمحمد مشکوه، دانشگاه بوعلی سینا، همدان.
  10. ابن‌شبه، ابوزید عمر (1410ه‍ /1990م)، تاریخ المدینه المنورة، دارالتراث، بیروت.
  11. ابن‌عربی، محیی‌الدین[1365ه‍/1946م]، فصوص‌الحکم، علق علیه أبوالعلا عفیفی، دارالکتاب العربی، بیروت.
  12. ابن‌قضاعی، ابوالحسن علی‌بن احمد (1343)، ترک الاطناب فی شرح الشهاب (ترجمه فارسی شهاب‌الاخبار، تألیف محمد قضایی مغربی)، به‌کوشش محمد شیرانی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
  13. ابن‌هشام، ابومحمدعبداالملک (1421ه‍/2000م)، السیرة النبویة، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
  14. احسایی، ابن ابی‌جمهور (1405)، عوالی اللئالی، انتشارات سیدالشهداء، قم.
  15. اخوان الصفا و خلان الوفا (۱۴۰۳ ه‍-۱۹۸۳م)، الرسائل، دارالبیروت للطباعة و النشر، بیروت.
  16. افلاکی المعارفی (۱۳۶۲)، شمس الدین احمد، مناقب العارفین، دنیای کتاب، تهران.
  17. بخاری، ابو عبدالله محمدبن اسماعیل [بی‌تا]، صحیح البخاری، تحقیق الدکتور مصطفی البغا، دارالقلم، دمشق.
  18. تاج‌بخش، حسن (1379)، تاریخ دامپزشکی و پزشکی دوران اسلامی، دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، تهران.
  19. جامی، عبد الرحمن بن احمد (۱۳۳۷)، نفحات الانس من حضرات القدس، کتابفروشی محمودی، تهران.
  20. جاهد، محسن (1390)، «نگاهی به کتاب حقوق الحیوان فی‌الاسلام»، آینۀ پژوهش، سال بیست و دوم، شماره 131.
  21. جوادی‌آملی، عبدالله (1391)، مفاتیح‌الحیاة، تحقیق و تنظیم محمدحسین فلاح‌زاده و دیگران، مرکز نشر اِسراء، قم.
  22. حسینی، سیدعلی (1398)، «محیط زیست و مهربانی با حیوانات از دیدگاه علامه سیدجعفر مرتضی عاملی»، آینۀ پژوهش، سال سی‌ام شماره 179.
  23. دیلمی، حسن‌بن ابی‌الحسن (1408ق)، اعلام‌الدین فی صفات المؤمنین، مؤسسه آل‌البیت، قم.
  24. رکن‌الدین مسعود شیرازی (بابا رُکنا) (1359ش)، نصوص‌الخصوص فی ترجمه‌الفصوص (شرح فصوص الحکم)، به اهتمام رجبعلی مظلومی، انتشارات مک‌گیل، تهران.
  25. رنان، کالین ا. (1366)، تاریخ علم کمبریج، ترجمه حسن افشار، نشر مرکز، تهران.
  26. روزبهان بقلی شیرازی (1981م)، شرح شطحیات، تصحیح هنری کوربن، انجمن ایرانشناسی فرانسه در تهران، تهران.
  1. سجستانی، ابوحاتم سهل بن محمد بن عثمان (۱۴۲۲ه‍-۲۰۰۲م)، کتاب النخله، دارالبشائرالاسلامیة.، بیروت.
  2. سعدی شیرازی، مصلح‌الدین (1385)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، هرمس، تهران.
  3. سید حیدر آملی (1368ش)، جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، تصحیح هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
  4. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (۱۴۲۹ه‍)، الجامع الصغیر، دارالفکر للطباعه و النشر، بیروت.
  1. شیخ‌صدوق، محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی (1356ه‍)، خصال، ترجمه سید احمد فهری زنجانی، انتشارات اسلامیه، تهران.
  2. شعیری، تاج‌الدین (1363ش)، جامع‌الاخبار، انتشارات رضی، قم.
  3. شهید ثانی، زین الدین بن نورالدین علی العاملی (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم.
  4. صحیفه سجادیه (1357ق)، ترجمه و شرح به قلم علینقی فیض الاسلام، سرای امید، تهران.
  5. صدرالمتألهین، صدرالدین محمدبن ابراهیم ملاصدرای شیرازی (1341ش)، عرشیه، ترجمه غلامحسین آهنی، دانشکده ادبیات اصفهان، اصفهان.
  6. طوسی، ابوجعفر (1414ق)، محمدبن حسن، الامالی، دارالثقافه، قم.
  7. عابدی سروستانی، احمد و دیگران (1391)، مبانی و رهیافت‌های اخلاق زیست‌محیطی، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران.
  8. عاملی، جعفر مرتضی (1425ق/2004م)، حقوق الحیوان فی الاسلام، مرکز الاسلامی للدراسات، بیروت.
  9. عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (بی‌تا)، تذکره الاولیاء، تصحیح محمد قزوینی، انتشارات مرکزی، تهران.
  10. علامه طباطبایی، سید محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، قم.
  1. عوفی، سیدالدین محمد (1359)، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، تصحیح امیربانو کریمی، بنیاد فرهنگ ایران.
  2. عیّاشی، محمدبن مسعود عیاش السلمی السمرقندی (1380)، التفسیر (تفسیر العیاشی)، محقق رسولی، مکتبه العلمیه الاسلامیه، تهران.
  3. غزالی، ابوحامد محمد (1368)، احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمی، به‌کوشش حسین خدیو جم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
  4. ـــــــــــــ (1355ش)، کیمیای سعادت، تصحیح احمد آرام، کتابخانه مرکزی، تهران.
  1. فیض کاشانی، محسن (1358ش)، علم الیقین، انتشارات بیدار، قم.
  2. قیصری، داوودبن محمود قرمانی رومی (1385ق)، شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم، با ترجمه و کوشش سیدجلال آشتیانی، کتابفروی باستان، مشهد.
  1. کلینی، محمدبن یعقوب (1401ق)، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، دارالتعارف، بیروت.
  2. گلشنی، مهدی (1380)، از علم سکولار تا علم دینی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
  3. مجلسی، محمدباقر (1404ق)، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بیروت.
  4. ـــــــــــــــــ [بی‌تا]، حلیه‌المتقین، کتابفروشی علمی، تهران.
  5. محمد بن منور (۱۳۵۴)، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، امیرکبیر، تهران .
  6. محمد شفیع بن محمدصالح (بی‌تا)، مجمع المعارف و مخزن العوارف، کتابفروشی علمی، تهران.
  7. محمدی ری‌شهری، محمد (1416ق)، میزان الحکمه، دارالحدیث، تهران.
  8. مصباح یزدی، محمدتقی (1384ش)، معارف قرآن (3-1)، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.
  9. ــــــــــــ (1392)، رابطه علم و دین، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.
  10. مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1386)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسون، انتشارات هرمس، تهران.
  11. میرزایی، حمیدرضا و سعدی، ابراهیم (1397)، «علم و ادراک حیوانات در حکمت صدرایی»، حکمت صدرایی، سال هفتم، شماره اول.
  12. نجفی، شیخ محمد حسن[بی‌تا]، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
  13. نراقی، مولی محمد مهدی (1369ش)، انیس الموحدین، دارالزهراء، قم.
  14. نصر، سیدحسین (1384)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
  1. ــــــــــــــ (1366)، علم در اسلام، به‌اهتمام احمد آرام، سروش، تهران.
  2. نهج‌الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول(ص)) ترجمه ابوالقاسم پاینده، (1356)، جاویدان، تهران.
  1. هجویری غزنوی، علی‌بن عثمان الجلّابی (1358)، کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، کتابخانه طهوری، تهران.
  2. همدانی، میرسید علی (1358)، ذخیره الملوک، تصحیح سید محمود انواری، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، تبریز.
  3. یعقوبی، ابن‌واضح احمد بن ابی‌یعقوب (1371)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.