اخلاق از دیدگاه اشاعره و معتزله

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب.

چکیده

در علم اخلاق، از حسن و قبح سخن می‌رود و اخلاق بر اخلاق از دیدگاه اشاعره و معتزله مدار حسن و قبح می‌چرخد، اعم از آن‌که در حوزۀ عقاید یا اوصاف نفسانی و یا افعال باشد. نگارنده در مقالۀ حاضر، اخلاق را از دیدگاه دو مکتب کلامی اشاعره و معتزله بررسی کرده است. معتزله به حسن و قبح ذاتی و عقلی افعال معتقدند و آن را از لوازم اساسی عدل الاهی می‌دانند. آنان همۀ افعال الاهی را حَسَن و زیبا می‌دانند و برآنند که خدا فعل قبیح انجام نمی‌دهد و در انجام واجبات، اخلال نمی‌ورزد. صفت عدل به صفات اراده و قدرت مطلق الاهی بازمی‌گردد؛ این صفات به شناخت توحید و مطلق صفات خداوند می‌انجامد. شناخت توحید و اثبات قدیم بودن خدا، بر آزادی اراده و اختیار انسانی در افعالش متوقف است و صحت این امور نیز به عقل توقف دارد نه نقل؛ در غیر این صورت، به فروپاشی نظام اجتماعی، بطلان قانون علّیت و نیز به نابودی شرع و دین می‌انجامد. در برابر این دیدگاه، اشاعره به حسن و قبح الاهی و شرعی افعال پایبندند. آنان به عدل خدا باور دارند اما نه با تعریفی که معتزله قائل است؛ بلکه به اعتقاد ایشان هر کاری که خدا انجام دهد، عین عدل است. بنابراین، آنان حسن و قبح افعال را ذاتی نمی‌دانند و به تبع، برای عقل در کشف حسن و قبح، ارزشی قائل نیستند؛ بلکه آفرینندۀ حسن و قبح را خدا و فرمان الاهی می‌دانند. در نظر آنان نیز حسن و قبح افعال، به اراده و قدرت مطلق الاهی بازگشت دارد که هر دو صفت از صفات ذات به شمار می‌آید. نکتۀ دیگر، آن است که هر دو مکتب در عقلی بودن برخی از معانی حسن و قبح، دیدگاهی مشترک دارند؛ تنها در استحقاق مدح و ثواب و ذم و عقاب، عاجلاً و آجلاً، اختلاف نظر وجود دارد. سرانجام این که در دستگاه کلامی معتزله و مطابق تفسیر آنان از حسن و قبح افعال، نگاه و توجه، بیش‌تر «انسان‌مدارانه» است؛ حال آن‌که در دستگاه کلامی اشاعره، تأکید بیش‌تر الاهیاتی و «خدامحور» می‌باشد.    

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ethics from the Viewpoint of Asharites and Separatists

نویسنده [English]

  • Hamid Malekmakan
چکیده [English]

Ethics is about good and evil and it constantly circles around these two issues whether when it is discussed with regard to beliefs or sensual qualities or deeds. In the present paper, ethics has been examined from the viewpoint of two theological schools of thought, i.e. the Asharites and the Separatists. The Separatists believe good and evil to be inherent and intellectual characteristics of deeds and they consider this to be an essential element of Divine Justice. They take all Divine Acts to be good and fair and maintain that God never does any vice acts and never hesitates in doing something necessary. The attribute of ‘justice’ is related to the attributes of Divine Will and Divine Omnipotence. These attributes lead to the knowledge of the oneness of God and all of the Divine attributes. The knowledge as to the oneness of God and the substantiation of the eternity of God are dependent upon the humans’ will and freedom of will in their acts and the validity of these issues are dependent upon intellect and not tradition, for, otherwise it would lead to the collapse of the social system, the invalidation of the law of causality, as well as the destruction of the Revealed Law and the religion. In contrast to this view, the Asharites believe in the Divine and lawful good and evil of the acts. They also believe in Divine justice but with a different definition from that of the Separatists; they believe that whatever God does is pure justice. Therefore, they do not believe good and evil to be inherent in acts and as a result, they do not consider any role for intellect in the discovery of good and evil; rather, they believe God and his Divine Orders to be the creator of good and evil. The Asharites also believe that good and evil of acts is dependent upon the Divine Will and Omnipotence which are both considered as Attributes of the Essence. Another point worth considering is that both schools have the same stance on the intellectuality of certain meanings of good and evil; yet, sooner than later they will have a controversy, but only on the merit of praise and reward and rebuke and penalty. Finally, in the theological system of the Separatists, and based on their interpretation of good and evil of acts, their focus is more of an anthropocentric nature, while in the theological system of Asharites the emphasis is more of a Divine and theocentric nature.    

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ethics
  • Asharites
  • Separatists
  • good and evil
  • Inherent and intellectual
  • Divine and lawful
##قرآن کریم. ##
ابراهیم یوسف، هانم (1413)، اصل العدل عندالمعتزلة، قاهره، دارالفکر العربی. ##
ابن متویه، حسن بن احمد (1965)، المجموع المحیط بالتکلیف فی العقاید للقاضی عبدالجبار، مقدمه عمر السید عزمی، بی‌جا، الدارالمصریة للتألیف و الترجمة. ##
ابن ملاحمی خوارزمی، رکن‌الدین (1386)، الفائق فی اصول الدین، مقدمه و تحقیق مادلونگ و مکدرموت، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. ##
ابوزید، نصرحامد (1387)، رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن (الاتجاه العقلی فی التفسیر)، ترجمۀ احسان موسوی خلخالی، تهران، انتشارات نیلوفر. ##
ابوسعده، مهری (1413)، الاتجاه العقلی فی مشکلة المعرفة عندالمعتزلة، قاهره، دارالفکرالعربی. ##
اسفراینی، ابوالمظفر (1403)، التبصیر فی الدین، التحقیق کمال یوسف الحوت، بیروت، عالم الکتب. ##
اشعری، ابوالحسن (1408)، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع، لبنان، دار لبنان للطباعة و النشر. ##
ـــــــ ، (بی تا)، اصول اهل السنة و الجماعة (رسالة اهل الثغر)، المکتبة الازهریة للتراث. ##
امید، مسعود (1388)، فلسفۀ اخلاق در ایران معاصر، تهران، نشرعلم. ##
ایجی، قاضی عضدالدین (بی‌‌‌تا)، المواقف فى علم الکلام، بیروت، عالم الکتب. ##
ایمان‌پور، منصور (1385)، تحلیل و ارزیابی حسن و قبح اخلاقی افعال در نزد معتزله و اشاعره، فصلنامه علامه، ش12. ##
آمدی، سیف‌‌‌الدین (1423)، ابکارالافکار فى اصول الدین، تحقیق احمد محمد المهدی، قاهره، دارالکتب و الوثائق القومیة. ##
ـــــــ ، (1424)، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، دارالکتب العلمیه. ##
آهنگران، محمدرسول (1387)، بازخوانی محل نزاع اشاعره و عدلیه دربارۀ حسن و قبح عقلی، مجلۀ اندیشه نوین دینی، قم، ش15. ##
باقلانی بصری، ابوبکر بن طیب (1407)، الانصاف فی ما یجب اعتقاده و لایجوز الجهل به، بیروت، عالم الکتب. ##
ـــــــ ، (بی‌تا)، التمهید فى الرد على الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوارج و المعتزلة، مقدمه و تعلیق محمود محمد، دارالفکر العربی. ##
بغدادی، عبدالقاهر (1401)، اصول الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ سوم. ##
پورمحمدی، نعیمه (1390)، ایمان و اخلاق، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب. ##
تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر (1409)، شرح المقاصد، تحقیق و تعلیق عبدالرحمان عمیره، قم، منشورات الشریف الرضی. ##
جرجانی، میر محمدشریف (1370)، شرح المواقف، قم، منشورات الشریف الرضی. ##
جوادی، محسن؛ و حسین اترک ( )، نظریه اخلاقی قاضی‌‌‌عبدالجبار معتزلی، قم، مجله علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال نهم. ##
جوادی، محسن؛ و قباد محمدی شیخی (1387)، معناشناسی حسن و قبح از دیدگاه عالمان مسلمان، فصلنامۀ علمی پژوهشی آینۀ معرفت، ش16، تهران. ##
جوینی، امام الحرمین عبدالملک (1416)، الارشاد الى قواطع الادلة فى اصول الاعتقاد، تحقیق اسعد تمیم، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ سوم. ##
ـــــــ ، (1360)، الشامل فی اصول الدین، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل. ##
حائری یزدی، مهدی (بی تا)، کاوش‌‌‌های عقل عملی: فلسفۀ اخلاق، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران. ##
حلّی، حسن بن یوسف (1413)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، حواشی و تحقیق سیدابراهیم موسوی زنجانی، قم، منشورات شکوری. ##
رازی، فخرالدین محمد بن عمر (1405)، تفسیر الفخر الرازی المشتهر بالتفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، دارالفکر. ##
ربانی گلپایگانی، علی، ملاک‌های حسن و قبح عقلانی افعال، و تاریخ و تطور قاعدۀ حسن و قبح عقلی در کلام اسلامی، مجلۀ تخصصی کلام اسلامی، قم. ##
سبحانی، جعفر (1366)، حسن و قبح عقلی یا پایه های اخلاق جاویدان، قم، مجلۀ نورعلم، ش20. ##
ـــــــ ، (1368)، حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان، نگارش علی ربانی گلپایگانی، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.  ##
شریف، میان محمد (1362)، تاریخ فلسفه در اسلام، ویراستۀ نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی. ##
شهرستانی، ابی‌الفتح محمدبن عبدالکریم (‎۱402)، الملل و النحل، تحقیق محمد سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفة. ##
ـــــــ ، (بی تا)، نهایة الاقدام فى علم الکلام، تصحیح آلفرد جیوم، قاهره، مکتبة المتنبّی. ##
طوسی، خواجه نصیرالدین (1359)، تلخیص المحصل (معروف بنقد المحصل)، تهران، دانشگاه مک‌گیل مونترال، مؤسسۀ مطالعات اسلامی (شعبه تهران). ##
عثمان، عبدالکریم (بی تا)، نظریة التکلیف آراء القاضی عبدالجبارالکلامیة، بیروت، مؤسسة الرسالة. ##
غزالی، ابوحامد محمد (1409)، الاقتصاد فى الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیة. ##
ـــــــ ، (1432)، المستصفی فی اصول الفقه، مصر، چاپ بولاق. ##
الفاخوری، حنا؛ و خلیل الجر (1358)، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، کتاب زمان، چاپ دوم.  ##
قاضی عبدالجبار، ابن احمد (1408)، شرح الاصول الخمسة، تعلیقة احمد بن حسین بن ابی‌هاشم، قاهره، مکتبة وهبة؛ و بیروت، داراحیاء التراث العربی. ##
ـــــــ ، (بی‌تا)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق محمود محمدقاسم، اشراف طه حسین، قاهره. ##
کامل، احمد محمود (1983)، مفهوم العدل فی تفسیر المعتزلة للقرآن الکریم، بیروت، دارالنهضة العربیة. ##
کعبی بلخی، ابوالقاسم (1393)، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، تحقیق فؤآد سید، تونس، دارالتونسیة للنشر. ##
گروهی از نویسندگان (1377)، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مدخل اخلاق، ج7، تهران.  ##
مظفر، محمدحسن (1374)، دلائل الصدق، ترجمه محمد سپهری، تهران، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.##