تحلیل همزادی اخلاق و تمدّن در نگرش طبیعت­ گرای مسکویه رازی

نویسنده

دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

 
مسکویه رازی بیش از نیمی از عمر خود را در دستگاه حکومت آل‌بویه گذراند. او دغدغۀ شکوفایی تمدّن اسلامی را داشت. مسئلۀ او چیستی و چگونگی تحقق جامعۀ متمدّن است و در قالب پنج گام، فرایند تحقق جامعۀ متمدن را در آثار خود به تصویر کشیده است: در گام نخست، تعاون و مشارکت اجتماعی را بنیادی‌ترین مفهوم برای یک جامعۀ متمدن دانسته و بر اساس این مفهوم پایه، از امکان‌ناپذیریِ تحقق سعادت در بیرون از اجتماع سخن می‌گوید؛ در گام دوم، زیربنای این مفهوم را در نیازهای طبیعی انسان جست‌وجو می‌کند و زمینه‌ای برای طرح نظریۀ اخلاقیِ قانون طبیعی آماده می‌کند؛ در گام سوم، از دو عامل دین و خرد جمعی برای فعلیت بخشیدن به خصلتِ طبیعی تعاون، سخن گفته و با تبیین کارکردهای دین، تأثیر آموزه‌های دینی بر تقویت مؤانست و مشارکت و در نتیجه، همبستگیِ اجتماعی را تبیین کرده است؛ در گام چهارم، غایات نهایی و میانی را برای تعاون اجتماعی مشخص کرده است؛ و در گام پنجم، برای تحقق این غایات، ساختار حکومت عادلانه و سازوکار نظارت بر حکومت برای رساندن جامعه به غایت نهایی را در قالب قوانین دین و پرسشگری‌های آزاداندیشانِ خیرخواه پیشنهاد می‌کند. این مقاله با روش تحلیلی و استنادی، ضمن تبیین این پنج گام، به فرایند تحقق جامعۀ متمدن و نسبت آن با اخلاق در نگرش مسکویه رازی پرداخته و به تناسب بحث، تمایز رهیافت اخلاقی وی با ارسطو را تبیین کرده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Coexistence of Ethics and Civilization in the Naturalist Attitude of Miskawayh

نویسنده [English]

  • rahim dehghan
assistant professor of university of Shahid Beheshti
چکیده [English]

 
Miskawayh spent more than half of his life in the Buyid government. He was concerned about the flourishing of Islamic civilization. His question is what and how civilized society is to be realized, and he has illustrated, in a five-steps, the process of realization of civilized society: In the first step, he considered co-operation and social participation as the most fundamental concept for a civilized society, and based on this basic concept, Speaks of the impossibility of the realization of the happiness outside of society; In the second step, he explores the underlying concept of this concept in the natural needs of man and provides a context for the development of the moral theory of natural law; in the third step, Miskawayh discusses the two factors of religion and communal reason for actualization of the natural character of cooperation, and ,by explaining the functions of the religion, he has illustrated the influence of religious teachings on the strengthening of manners and participation, and thus social cohesion; in the fourth step, he has delineated the final and intermediate ends for social cooperation; And in the fifth step, to accomplish these ends, he proposes a just government structure and a mechanism for oversighting the government to bring society to an ultimate end in the form of religious laws and benevolent free questioning. This paper, by analyzing and citing, beside explanation of these five steps, explores the process of realizing the civilized society and its relation to ethics in Miskawayh's attitude, and it has explained the difference of Miskawayh's moral attitude with Aristotle.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cooperation
  • Ethics
  • Civilization
  • Naturalism
  • Miskawayh
قرآن کریم.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1420)، تاریخ العلّامة ابن خلدون؛ کتاب العبر و دیوان المبتدإ و الخبر فی ایّام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم، المجلد الاوّل، دار الکتاب المصری، القاهره.
ارسطو (1385)، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه: محمدحسن لطفی، طرح نو، تهران.
اشتراوس، لئو (1375)، حقوق طبیعی و تاریخ، ترجمه: باقر پرهام، نشر آگه، تهران.
امام خمینی، سیدروح‌الله موسوی (1378)، صحیفۀ امام، ج1، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.
امام خمینی، سیدروح‌الله موسوی (1381)، ولایت فقیه، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.
امامی‌فر، علی (1383)، تاریخ‌نگاران شیعه (تا پایان قرن هفتم هجری)، پارسایان، قم.
امین، محسن (1403)، اعیان الشیعة، ج 3، تحقیق و تخریج: حسن الامین، دارالتعارف، بیروت ـ لبنان.
دهخدا، علی‌اکبر (1372)، لغت‌نامه، دانشگاه تهران، تهران.
دهقان سیمکانی، رحیم؛ و محسن جوادی (1395)، «اخلاق مبتنی بر طبیعت؛ بررسی رهیافت هستی‌شناختیِ طباطبایی و فینیس»، فصلنامۀ پژوهش‌های فلسفی ـ کلامی، سال هفدهم، ش3، پیاپی 67، ص7ـ26.
ژیلسون، اتین (1384)، تومیسم؛ درآمدی بر فلسفۀ قدیس آکوئینی، ترجمه: سیدضیاء‌الدین دهشیری، مؤسسه انتشارات حکمت، تهران، چاپ اول.
سحمرانى، اسعد (1408)، الأخلاق فی الإسلام و الفلسفة القدیمة، دار النفائس، لبنان ـ بیروت، چاپ اوّل.
صلیبا، جمیل (1366)، فرهنگ فلسفى، ترجمه: منوچهر صانعی دره‌بیدی، انتشارات حکمت.
طوسى، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد (1413)، اخلاق ناصرى، ایران ـ تهران، علمیه اسلامیه، چاپ اوّل.
فرانکنا، ویلیام کِی. (1389)، فلسفۀ اخلاق، ترجمه: هادی صادقی، با مقدمۀ مصطفی ملکیان، کتاب طه، قم.
کرمر، جوئل ال. (1375)، احیاء فرهنگی در عهد آل‌بویه؛ انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمه: محمدسعید حنایی کاشانی، نشر دانشگاهی، تهران، چاپ اوّل.
کوپر، جان، ام. (1378)، یونان باستان، تاریخ فلسفۀ اخلاق در غرب، ویراسته: لارنس سی. بکر، ترجمه: گروهی از مترجمان، مؤسسۀ آموزشی‌پژوهشی امام خمینی، قم.
لوکاس، هنری (1366)، تاریخ تمدن، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، انتشارات کیهان، تهران.
متز، آدام (1388)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه: علیرضا قراگزلو، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ چهارم.
مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1358)، الحکمة الخالدة، تحقیق و تقدیم: عبدالرحمن بدوی، دانشگاه تهران، تهران، چاپ اوّل.
مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1389)، تجارب الامم (آزمون‌های مردمان)، ج1، ترجمه و تحشیه: ابوالقاسم امامی، سروش، تهران، چاپ اول.
مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1405)، تهذیب الاخلاق فی التربیه، دار الکتب العلمیة، بیروت ـ لبنان، الطبعه الاولی.
مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1426)، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، طلیعة النور، بى‌جا، چاپ اوّل.
مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (2007)، رسالۀ فی الخوف من الموت، تقدیم و تعلیق: علی محمد إسبر، بدایات لطباعۀ و النشر و التوزیع، دمشق، الطبعة الاولی.
مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (بی‌تا)، الفوز الأصغر، 1جلد، دار مکتبة الحیاة، لبنان ـ بیروت، چاپ اول.
مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد؛ و ابوحیان توحیدی (بی‌تا)، الهوامل و الشوامل، تقدیم: أ. د. صلاح رسلان، به کوشش احمد امین و سیداحمد صغر، الهیئۀ العامۀ لقصور الثقافة، قاهره.
مهاجرنیا، محسن (1380)، اندیشۀ سیاسی مسکویه، بوستان کتاب، قم.
نراقى، احمد بن محمدمهدى (1378)، معراج السعادة، هجرت، ایران ـ قم، چاپ ششم.
ولایتی، علی‌اکبر (1382)، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج1، وزارت امور خارجه، تهران.
هانتینگتون، ساموئل (1370)، سامان سیاسی در جوامع دست‌خوش تغییر، ترجمه: محسن ثلاثی، نشر علم، تهران.
هانتینگتون، ساموئل (1380)، تمدن‌ها و بازسازی نظام جهانی، ترجمه: مینو احمدسرتیب، کتابسرا، تهران.
یوکیچى، فوکوتساوا (۱۳۷۹)، نظریۀ تمدن، ترجمه: چنگیز پهلوان، نشر گیو، چاپ دوم.
Aquinas, Saint Thomas (1981), Summa Theologica, Christian Denominations Roman, Catholic Church Theology.
Gardiner, Stephen M. (ed) (2005), Virtue ethics, old and New, Cornell University press, Ithaca and London.
Hursthouse, Rosalind (2000), On Virtue Ethics, Oxford Scholarship Online, Oxford