تحلیل گونه های تزاحم در دانش فقه و اخلاق با تأکید بر تزاحم اهتمامی (اشتغالی) در حوزه اخلاق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، پردیس فارابی، دانشکدۀ الهیات

2 استاد دانشگاه تهران، پردیس فارابی، دانشکدۀ الهیات (نویسندۀ مسئول). (Roohollah127@gmail.com

3 عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

4 استادیار دانشگاه قم، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی

چکیده

یکی از مسائل مهم دانش اصول فقه، که در فقه و اخلاق کاربرد فراوانی دارد، مبحث «تزاحم» است. با توجه به تفاوت حوزۀ فقه و اخلاق، تزاحمی که در حل مسائل اخلاقی مطرح است، در تعریف، تقسیم و مرجحات، با تزاحم مطرح در دانش فقه، اختلاف قابل‌توجهی دارد. در این تحقیق، اولاً در صدد طراحی چهارچوب نوینی برای مسألۀ تزاحم در اصول «فقه الاخلاق» هستیم. ثانیاً برای حل برخی از مسائل اخلاقی که در تبیین سبک زندگی اسلامی سهم قابل‌توجهی دارند، گونۀ جدیدی از تزاحم به نام «تزاحم اهتمامی (اشتغالی)» مطرح می‌شود. در این نوع تزاحم، بر خلاف تزاحم حکمی، مکلف برای انجام دو تکلیف متزاحم قدرت دارد؛ اما بایسته نیست یا نمی‌تواند برای هر دو تکلیف به یک اندازه زمان و توان صرف کند؛ در نتیجه، باید اهتمام اصلی خود را بر کار اهم متمرکز کند. به نظر می‌رسد با بررسی نصوصی که در صدد ارزش‌گذاری اعمال هستند، کلید فهم برخی از روایات، استفاده از تزاحم اهتمامی است. از آن‌جا که این گونه از تزاحم در قلمرو دانش اخلاق تعریف می‌شود و مرجحات آن با مرجحات تزاحم حکمی متفاوت است، نتایج آن در برخی موارد، با خروجی تزاحم حکمی در فقه اختلاف دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Sorts of Practical Contradiction in the Jurisprudence and Morality focusing on the Practical Contradiction Of Consideration in the Morality

نویسندگان [English]

  • Mohsen Shokouhbakhsh 1
  • fathollah najarzadegan 2
  • MOHAMMAD ALEMZADEH NOORI 3
  • Mohammad Kazem Rahman Setayesh 4
1 University of Tehran, College of Farabi
2 university of tehran
3 Islamic Center of Science and Culture
4 University of Qom, Faculty of Theology and Islamic Studies
چکیده [English]

One of the important subjects in the science of the principle of jurisprudence, having abundant applications in the jurisprudence and morality, is the practical contradiction. Considering the differences of jurisprudence and morality, the contradiction normally raised in morality has considerable differences with one of jurisprudence about the definition, division and preferrers (Morajjehat). In this paper, first, we design a new frame for the contradiction in the principle of moral jurisprudence. Second, for some moral affairs having considerable role in the explanation of Islamic lifestyle, a new sort of contradiction will be raised called practical contradiction of consideration. In this contradiction, in contrast to the judgmental contradiction, the committed man has the ability to do both contradictory actions, but it is not obligatory or he cannot use the time and power for both actions. Consequently, he must focus on the most important one. Reviewing the scriptures valuating actions, it seems that the key to understating some narrations is the practical contradiction of consideration. Since this sort of practical contradiction is defined in the domain of morality and its preferrers are different from the judgmental contradiction, the result of it in some cases is different from the judgmental contradiction in the jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • jurisprudence
  • morality
  • principle of moral jurisprudence
  • practical contradiction of consideration
  • lifestyle

مراجع

  1.  

    1. قرآن مجید

    1. نهج البلاغه (1414)، گردآوری: سید رضى، انتشارات هجرت، قم.
    2. صحیفۀ سجادیه (1375)، ادعیۀ امام سجاد على بن الحسین8، ترجمه: آیتى، انتشارات سروش، تهران.
    3. آخوند خراسانى، محمدکاظم بن حسین (1409)، کفایة الأصول، انتشارات آل‌البیت:، قم
    4. ابن‌قولویه، جعفر بن محمد (1356)، کامل الزیارات، دار المرتضویة، نجف.
    5. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414)، لسان العرب، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت.
    6. اترک، حسین (1396)، نظریۀ اعتدال در اخلاق اسلامی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
    7. احمدپور، مهدی (1392)، فقه و اخلاق اسلامی: مقایسه‌ای علم‌شناختی، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.
    8. اسلامی، محمدتقی (1390)، اخلاق اسلامی و کاربست قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.
    9. امام خمینی، سیدروح‌الله موسوی (1390)، شرح چهل حدیث، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.
    10. جمعی از محققان مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى (1389)، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.
    11. جوادی آملی، عبدالله (1388)، تسنیم، ج12، نشر اسراء، قم.
    12. راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412)، مفردات ألفاظ القرآن، دار القلم، بیروت.
    13. شبر، سیدعبدالله (1427)، الاخلاق، منشورات ذوی‌القربی، قم.
    14. شهیدی تبریزى، میرزا فتاح (1375)، هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، چاپخانۀ اطلاعات، تبریز.
    15. شیخ انصاری، مرتضى بن محمدامین (1415)، کتاب المکاسب، کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم.
    16. شیخ صدوق، محمد بن على بن بابویه (1362)، الخصال، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم.
    17. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1413)، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم.
    18. صدر، محمدباقر (1417)، بحوث فی علم الأصول، تقریر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، مؤسسۀ دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت:، قم.
    19. عالم‌زاده نوری، محمد (1396)، استنباط حکم اخلاقی از متون دینی و ادلۀ لفظی (دفتر اول)، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.
    20. عشایری منفرد، محمد (1393)، جایگاه قانون اهم و مهم در تزاحم احکام و تزاحم حقوق، رسالۀ علمی سطح 4، حوزۀ علمیۀ قم.
    21. علی‌اکبریان، حسنعلی (1392)، «رابطۀ حکم شرعی و قانون»، انتشارات دین و قانون، سال اول، شمارۀ اول.
    22. ــــــــــــــــــــ (1395)، درآمدی بر فلسفۀ احکام، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.
    23. علیدوست ابوالقاسم (1388)، فقه و مصلحت، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
    24. ـــــــــــــــــــ (1394)، فقه پدیده‌های نوپیدا، نشر اشراق حکمت، قم.
    25. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (بی‌تا)، إحیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی، بیروت.
    26. فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1417)‌، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم، قم.
    27. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

    29. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى (1404)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول، دار الکتب الإسلامیة، تهران.

    30. مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، فلسفۀ اخلاق، انتشارات مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم.

    1. مصطفوى، حسن (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
    2. مظفر، محمدرضا (1387)، أصول الفقه، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم)، قم.
    3. مهدوی‌کنی، محمدرضا (1374)، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم.
    4. موسوى قزوینى، على (1427)، تعلیقة على معالم الأصول، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم
    5. نائینی، محمدحسین (1376)، فوائد الاصول، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم.
    6. هدایتی، محمد (1392)، مناسبات اخلاق و فقه در گفت‌وگوی اندیشوران، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.

    یزدى، سیدمحمدکاظم طباطبایى (1419)، العروة الوثقى (المحشّى)، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار