ساختار نظام‌‌‌مند مفاهیم اخلاقی در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق

چکیده

هدف اصلی در نگارش این مقاله، مطالعۀ روشمند و تحلیلی گزاره‌های اخلاقی بیان‌شده در سوره‌‌‌های قرآن کریم است؛ به این منظور با استفاده از روش تحلیل محتوا، نقش و جایگاه این گزاره‌ها در هدایت افراد و جامعۀ اسلامی به سمت کمال و سعادت تبیین می‌شود و یک مدل نظام اخلاقی بر اساس آن به دست می‌آید. این پژوهه بر آن است که با استخراج گزاره‌های اخلاقی قرآن کریم، تجزیه و تحلیل آن‌ها و سپس طبقه‌بندی موضوعی، در نهایت، به تبیین مُدل چگونگی هدایت افراد و جامعۀ اسلامی بپردازد. گزاره‌های اخلاقی بیان‌شده در سوره‌های قرآن کریم، در دو بُعد فردی و جمعی، به صورت همسان بیان خواهد شد و به منظور ساخت یک مدل و نظام ساختاری در حوزۀ اخلاق، چهار رکن اصلی یک نظام (اصول و مبانی نظری، الزامات، مقدمات و موانع) در این زمینه تبیین می‌شود. در این مقاله سورۀ «اسراء» نمونه‌ای است که با روش تحلیل محتوا به مطالعۀ آن می‌پردازیم. نتایج به دست آمده از این پژوهش، بیانگر آن است که گزاره‌های فردی در دو حوزۀ فضیلت و رذیلت 47% و گزاره‌های جمعی بیان‌شده در این سوره نیز در چهار حوزۀ فرهنگ، اجتماع، سیاست و اقتصاد، 53% از مجموع گزاره‌‌‌های این سوره را تشکیل می‌دهد. مدلی که در پایان ذکر می‌شود، همۀ جنبه‌ها و جهات یک نظام اخلاقی در سطح فردی و جمعی را تبیین می‌کند.    

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Systematic Structure of Ethical Concepts in the Holy Quran

نویسنده [English]

  • Mohammad Jaanipoor
چکیده [English]

The purpose of this study is the systematic and analytic investigation of ethical propositions stated in the Surahs of the Quran. To this end, using content analysis method, the role and the significance of these propositions in guiding the people and the society towards perfection and felicity will be explained, which would in turn form the basis for a model of an ethical system to emerge. By extracting the ethical propositions in the holy Quran and analyzing and categorizing them thematically, this research paper seeks ultimately to come up with a model of the way in which the people and the Muslim society could be guided. In this article, the ethical propositions stated in the Quran regarding both individual and social dimensions, will be addressed equally and, in order to construct a model and a structured system with regard to ethics, four basic pillars of a system, i.e. theoretical principles, requirements, premises, and impediments will also be explicated. In the present paper Surah Al-Israa will be studied as a sample using the content analysis method. The results indicated that the individualized propositions regarding the two issues of virtues and vices comprised 47%, and the social propositions stated regarding four issues of culture, society, politics and economy comprised 53% of the total propositions of this Surah. The model that will be presented in the end will illustrate all aspects and dimensions of an ethical system in both individual and social levels.    

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Holy Quran
  • Ethical system
  • Ethical Values
  • content analysis
##قرآن کریم، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی. ##
ابن فارس، احمد (1387)، معجم مقائیس اللغة، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول. ##
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب‏، بیروت، انتشارات دار صادر. ##
ابن‌مسکویه، ابو علی احمد بن‌محمد بن‌یعقوب (1415ق)، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، قم، انتشارات بیدار. ##
باردن، لورنس (1375)، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. ##
حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی (1387)، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت. ##
حنبل‌، احمد(1993م)، مسند احمد بن حنبل، بیروت‌، دار احیا التراث‌ العربی. ##
دراز، عبدالله (1408ق)، دستور الاخلاق فی القرآن الکریم، ترجمه عبدالصبور شاهین، بیروت، دارالبحوث العلمیة. ##
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن،‏ تصحیح صفوان عدنان داودی، بیروت، دار العلم. ##
شریفی، عنایت الله (1389)، «کارکردهای دین در اخلاق»، فصلنامۀ قبسات، تهران، انتشارات راه دین، شماره56. ##
شیرازی، صدرالدین محمد (بی تا)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، قم، چاپ مصطفوی. ##
طباطبایی، سید محمدحسین (1397ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم. ##
طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران، انتشارات ناصر خسرو. ##
طوسی، خواجه ‏نصیرالدین (1364)، اخلاق ناصرى، تصحیح و تعلیق مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، انتشارات خوارزمی، چاپ سوم. ##
عبدالکریم، عثمان (1365)، روانشناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، ترجمه دکتر محمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم. ##
غزّالی، ابوحامد (1351)، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. ##
فتحعلی‌خانی، محمد (1374)، آموزه‏هاى بنیادین علم اخلاق، تهران، انتشارات کوثر. ##
فلسفی، محمد (1382)، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، قم، انتشارات دارالثقلین. ##
فیض کاشانی، ملامحسن (بی تا)، محجة البیضا، تهران، انتشارات اسلامی. ##
قرائتی، محسن (1383)، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم. ##
قرشی، سید علی‌اکبر (1377)، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت. ##
‏قرطبی، محمد بن احمد (1405ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی. ##
قطب، ابراهیم شاذلی (1412ق)‏، فى ظلال القرآن‏، بیروت، دارالشروق. ##
کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی‏، تهران، دار الکتب الإسلامیة. ##
کیوی، ریمون، و لوک وان کامپنهود (1381)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، انتشارات توتیا، چاپ ششم. ##
مصباح یزدی، محمدتقی (1373)، اخلاق در قرآن، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم. ##
مطهری، مرتضی (1377)، فلسفۀ اخلاق، تهران، انتشارات صدرا. ##
مکارم شیرازی، ناصر (1374)، ‏تفسیر نمونه، قم، انتشارات دارالعلم. ##
ندیم الجسر (2004م)، القرآن فی تربیت الاسلامی، قاهره، مجمع البحوث الاسلامیة. ##
نراقی، محمدمهدی (1366)، جامع السعادات، ترجمه سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران، انتشارات حکمت. ##
نراقی، ملا احمد (1382)، معراج السعاده، تهران، انتشارات دهقان. ##
وارنوک، جفری جیمز (1368)، فلسفۀ اخلاق در عصر حاضر، ترجمه و تعلیق صادق لاریجانی، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب. ##
هولمز، رابرت (1385)، مبانی فلسفۀ اخلاق، ترجمه مسعود علیا، تهران، انتشارات ققنوس.##